Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Kolejnym wstrząsem były krótkotrwałe dzieje Księstwa Warszawskiego i ponowne wytyczenie granic inaczej rozdzielających ziemie polskie między Austrię, Prusy i Rosję. Treścią dziejów Polski w okresie porozbiorowym, do wybuchu pierw-.szej wojny światowej, był rozwój stosunków kapitalistycznych, zwycięstwo systemu kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i rychłe jego przerodzenie się w kapitalizm monopolistyczny. Na całym obszarze ziem polskich proces ten dokonywał się drogą pruską, a więc przy utrzymywaniu się licznych przeżytków poprzedniego systemu społeczno-ekonomicznego. W początkach XX w. pozostałości te, jakkolwiek mogły ujemnie oddziaływać na gospodarkę, położenie ludności i życie polityczne, nie decydowały już o obliczu społeczeństwa polskiego. Na plan pierwszy wysunęły się problemy właściwe epoce kapitalizmu, jej sprzeczności i konflikty. Specyficzną cechą rozwoju ziem polskich było ich rozbicie na trzy części, powiązane z trzema państwami o odmiennej strukturze gospodar- czej. Wprawdzie utrzymywały się pewne więzi między zaborami, wyrażające się w migracjach siły roboczej, przepływie kapitału i wymianie towarowej, lecz co do rozmiarów ustępowały one zdecydowanie powiązaniom każdej dzielnicy z metropolią. U progu XX w. każdy zabór uczestniczył w podziale pracy wewnątrz trzech mocarstw rozbiorowych. Przemysł, rolnictwo, komunikacja i handel ziem polskich stanowiły składniki Imperializm 239 systemu ekonomicznego Austrii, Prus i Rosji. Żadna z dzielnic nie była samodzielnym organizmem ekonomicznym. W ciągu XIX w. na ziemiach polskich rozwinął się przemysł, jakkolwiek w stopniu niewystarczającym do rozwiązania ich problemów społecznych. Rozwój przemysłu przebiegał nierównomiernie, zależnie od warunków i możliwości istniejących w poszczególnych państwach zaborczych. Wzrosła również produkcja rolnicza, lecz także w każdej z dzielnic w odmiennym stopniu. Ani zabór austriacki, ani rosyjski oraz Górny Śląsk nie były samowystarczalne pod względem zaopatrzenia w żywność. Nadwyżkami produktów rolnych dysponowały tylko Wielkopolska i Pomorze, gdzie osiągano najwyższe efekty produkcyjne. Nierównomierny okazał się także rozwój sieci komunikacyjnej, podporządkowany potrzebom ekonomicznym oraz zależny od koncepcji politycznych i militarnych mocarstw rozbiorowych. Rozwojowi stosunków kapitalistycznych, rozbudowie przemysłu i przeobrażeniom w rolnictwie towarzyszyły zmiany struktury społecznej. U progu XX w. we wszystkich zaborach istniała burżuazja polska, aczkolwiek jej znaczenie i siła ekonomiczna pozostawały odmienne. W każdej dzielnicy ukształtowała się klasa robotnicza, która wytworzyła własne organizacje polityczne i zawodowe, zdobyła świadomość klasową i doświadczyła własnej siły w latach rewolucji roku 1905—1906. Głębokie zmiany dokonały się wśród chłopów, którzy również posiadali własne reprezentacje polityczne. Mimo dość ograniczonych więzi ekonomicznych między zaborami utrzymały się, a nawet rozwinęły, więzi polityczne i kulturalne. Duże znaczenie miała współpraca pokrewnych partii politycznych, działających w poszczególnych dzielnicach. Wykorzystywali ją zwłaszcza działacze ruchu robotniczego, nielegalnego w zaborze rosyjskim, lecz posiadającego pewne możliwości działania w pozostałych państwach zaborczych. Dyskusje polityczne, światopoglądowe i naukowe toczyły się ponad granicami, z udziałem emigrantów polskich żyjących na obczyźnie. Książki polskie, legalne lub konspiracyjne, docierały do wszystkich dzielnic. Związki polityczne, ideowe i kulturalne stały się w przyszłości podstawą stworzenia zjednoczonego niepodległego państwa. Jakkolwiek dziedzictwem okresu rozbiorów było rozbudowanie przemysłu, rozwój rolnictwa oraz przeobrażenia struktury społecznej na ziemiach polskich, historyk gospodarczy epokę tę, liczącą przeszło stulecie, zamyka bilansem negatywnym. Polityka gospodarcza zaborców krępowała, a nieraz hamowała, rozwój ekonomiczny ziem polskich. Znalazły się one pod dominującym wpływem obcych interesów politycznych, w dużym stopniu podporządkowane obcemu kapitałowi. Klasy pracujące znosić musiały podwójny ucisk: ekonomiczny i narodowy. 240 Część czwarta 32. ZIEMIE POLSKIE W CZASIE PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ 32.1. WYBUCH WOJNY Nierównomierny rozwój państw imperialistycznych doprowadził do zaostrzenia się przeciwieństw między nimi. Podstawową ich przyczyną było dążenie państw, które dopiero w końcu XIX i na początku XX w. stanęły w rzędzie największych mocarstw gospodarczych (Niemcy, Japonia), do ponownego podziału świata kosztem tradycyjnych potęg (Anglia, Francja, Rosja). Z drugiej strony — państwa, które w poprzednim okresie zajmowały czołowe miejsca w świecie, z niepokojem obserwowały rozwój nowych konkurentów i szukały sposobności do położenia tamy ich ekspansji