Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

W lecie 1919 r. powstał Związek Stowarzyszeń Zawodowych, skupiający socjalistyczne związki zawodowe różnych dziedzin produkcji, które liczyły łącznie ok. 250 tyś. członków i były kierowane przez Komisję Centralną Związków Zawodowych (KCZZ). Większą aktywność wykazywały m.in. Związek Zawodowy Kolejarzy (ZZK), Związek Zawodowy Robotników Rolnych RP i Związek Zawodowy Metalowców (ZZM). Klasowe związki zawodowe (gdzie socjaliści rywalizowali z komunistami) zdobyły sobie duże wpływy i oparcie wśród proletariatu byłego Królestwa i Galicji. Natomiast w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Górnym Śląsku decydujące znaczenie miały związki znajdujące się pod wpływami powstałej w 1920 r. (z połączenia NZR i Narodowego Stronnictwa Robotniczego) Narodowej Partii Robotniczej (NPR), działające pod nazwą Zjednoczenia Zawodowego Polskiego oraz - opanowane przez Chrześcijańską Demokrację - Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe. Znaczenie ruchu związkowego wzrosło w związku z wprowadzeniem - na skutek starań PPS - systemu ustawodawstwa arbitrażowego i postępowego ustawodawstwa socjalnego, wysuwającego Polskę pod tym względem na jedno z czołowych miejsc w skali ogólnoświatowej. Było też ono ostro zwalczane przez prawicę społeczną. f. Sytuacja w ruchu ludowym Stosunki polityczne w ruchu chłopskim znamionowało znacznie dalej idące rozbicie. Stronnictwa chłopskie były widownią częstych rozłamów 218 i secesji, porozumień i ruzji. Zasadniczą przyczyną podziału tych ugrupowań była sprawa reformy rolnej i stosunek do organizacji politycznych klas posiadających. Separatystyczne tendencje były także przez wiele lat następstwem antagonizmów dzielnicowych, jako spuścizny długoletniego podziału kraju na trzy zabory, a także dysproporcji w stosunkach agrarnych między poszczególnymi dzielnicami Polski. Do głównych stronnictw politycznych, działających w ruchu ludowym w początkach II Rzeczypospolitej, należały PSL "Piast" i PSL "Wyzwolenie", mniejsze znaczenie miały PSL-Lewica i Chłopskie Stronnictwo Radykalne pod wodzą ks. Okonia, nie mówiąc już o innych, stojących bardziej na'prawo efemerycznych ugrupowaniach chłopskich. PSL "Piast" ze swym sztandarowym przywódcą - Wincentym Witosem na czele, które dominowało na terenie dawnej Galicji, zaliczano w życiu politycznym Polski do stronnictw centrowych. Było ono ugrupowaniem stawiającym na naczelnym miejscu zasadę własności prywatnej i lawirującym ustawicznie'między konserwatywną prawicą a partiami radykalno-postępowymi. Chwiejność "Piasta" wywoływała krytykę ze strony znacznie odeń radykalniejszego PSL "Wyzwolenia". Stało ono na stanowisku upaństwowienia lasów, bogactw naturalnych i środków komunikacji. Było zwolennikiem radykalniejszej, aniżeli pragnął tego "Piast", reformy rolnej. Domagało się mianowicie podziału ziemi obszar-niczej bez wykupu (od 1925), podczas gdy "Piast" chciał reformy rolnej za odszkodowaniem. Jednakże i "Wyzwolenie" nie należało do zwolenników stosowania rewolucyjnych metod w walce o władzę, podzielając pod tym względem poglądy PPS, z którą wchodziło także w częste sojusze taktyczno-polityczne na forum parlamentarnym. Wspólną cechą wszystkich partii działających w ruchu ludowym było to, że odwoływały się one do ogółu ludności wiejskiej, wyraźnie podkreślając odrębność chłopów od innych grup społeczeństwa. Wszystkie też opowiadały się za zmianą stosunków własnościowych w rolnictwie, tj. za podziałem ziemi folwarcznej na rzecz chłopów. Różniły się jednak między sobą co do sposobu podziału parcelowanej ziemi, a także w kwestii odszkodowań dla obszarników, nie określały natomiast początkowo wielkości gospodarstwa nie podlegającego parcelacji. Wszystkie partie ludowe poświęcały w swych programach także wiele uwagi innym .problemom polityki agrarnej, jak komasacji, regulacji serwitutów, melioracji, sprawom hipotecznym i kredytowym oraz systemowi ubezpieczeń dla rolników. Poza sprawami agrarnymi nie rozwijały one natomiast szerzej zasad polityki gospodarczej i społecznej. Niemal wszystkie partie działające w ruchu ludowym opowiadały się za rozwiniętym systemem demokratycznego parlamentaryzmu, z jednoizbowym Sejmem, jako władzą suwerenną, wybieraną wg pięcio-przymiotnikowego prawa wyborczego. Domagały się też uwzględnienia w konstytucji pełnych swobód obywatelskich, postulowały rozbudowę samorządu, a niektóre z nich także obieralności urzędników. Wszystkie żądały mniej lub bardziej szerokiego upaństwowienia lub uspołecznie- 219 nią niektórych dziedzin życia gospodarczego. W zakresie polityki naro dowościowej natomiast wszystkie te partie propagowały samorząd lub^j autonomię terytorialną dla słowiańskich mniejszości narodowych, jedynie^. tylko "Piast" zminimalizował swój program narodowościowy do zasady ;; "równouprawnienia mniejszości" o charakterze kulturalno-językowym. ? Jeśli idzie o problematykę kulturalno-oświatową, to stronnictwa ludowe wysuwały w swych programach postulaty obowiązkowej i bezpłatnej szkoły powszechnej z jednolitym programem dla miasta i wsi oraz szeroko rozbudowanym systemem stypendialnym w szkolnictwie średnim i wyższym, umożliwiającym lepszy start życiowy i drogę awansu społecznego młodzieży chłopskiej