Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

" J. Starnawski: Zarys dziejów literatury staropolskiej. Lublin 1993, s. 28. "U. Borkowska: Historiograficzne poglądy Jana Długosza. W: Diugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza. Cz. 2. Red. S. Gawęda. Warszawa 1985, s. 46. Zob. też E a d e m: Z badań nad ideologią Jana Długosza. Obraz świata pogańskiego. „Humanistyka" 1978, nr 1-2. "B. Strzelecka: Jan Długosz jako geograf (1415-1480). „Geografia w Szkole" 1954, nr 3. 18 A. G. Isaczenko: Rozwój myśli geograficznej. Przeł. M.Dorywalski, J. Rolasińska. Warszawa 1975, s. 134. 102 czyna się od rozdziału zatytułowanego Lech przybywa do Polski i tu się osiedla. Opowiadanie o jej właściwościach i urodzajności oraz z jakimi sąsiaduje krajami'9. To zapowiedź długiego wyliczenia przymiotów polskich ziem, przypominającego, co więcej - wykorzystującego analogiczny opis Galia. Gali, jak pamiętamy, opis ten umieścił po geograficznej charakterystyce sąsiadów ziem polskich. U Długosza natomiast układ w obrębie omawia- nego rozdziału kształtuje się następująco: - przybycie Lecha do Polski, - opis przymiotów naszych ziem, - krótka wzmianka o urzędach i powinnościach, - opis sąsiadów. U Galia nie wy stępuj ą zupełnie części l oraz 3, a części 2 i 4 w zmie- nionej kolejności są fragmentem przedmowy. Chorografia Długosza jest o wiele obszerniejsza od krótkiej, niesamo- dzielnej Gallowej. To obserwacja niejako ilościowa. Być może fakt ten świadczy o ewolucji i rozwoju świadomości geograficznej ludzi epoki późne- go średniowiecza. Świadczy o tym także nieco późniejszy gwałtowny roz- wój badań geograficznych na Akademii Krakowskiej już w dobie renesan- su20. Może to również dowodzić zmiany, jaka dokonała się w miejscu i roli chorografii w dziele historycznym. Aby zweryfikować tę hipotezę, zadam trzy zasadnicze pytania: Co różni tekst Długosza od chorografii Galia, którą przecież znał? Jak realizuje się w nim konwencjonalny wzorzec opisu cho- rograficznego? Czy wzorzec ten, realizowany w dziele Długosza, zostaje podjęty w dziełach podługoszowych, a jeśli tak, w jaki sposób jest mody- fikowany?21 Dokładny opis warstwy geograficznej Chorografii należy pozostawić geografom. Cenna monografia autorstwa Wacławy Szelińskiej22 uzupełnia "Wszystkie cytaty z Chorografii Długosza pochodzą z edycji Jana Długosza: Roczniki, czyli Kroniki stawnego Królestwa Polskiego. Red. J. Dąbrowski. Przekł. zbiór., przejrzał M. P l e z i a. Ks. 1-2. Warszawa 1961. Jest to przekład wydania Joannis D l u g o s s i i: Annales seu chronicae incliti Regni Poloniae. Red. J. Dąbrowski i in. Lib. 1-2. Varsaviae 1964. 20 Zagadnienie to nie doczekało się, jak dotychczas, współczesnej syntezy. 21 Zob. też w Zakończeniu. 22 W. Szelińska: „Chorographia Regni Poloniae" Jana Długosza. Kraków 1980. m znacznie komentarz geograficzny dołączony do ostatniego wydania Rocz- ników Długosza2'. Szelińska skonfrontowała informacje geograficzne po- dane w Długoszowej Chorografii z wynikami najnowszych badań oraz z materiałem kartograficznym - bardzo dokładnymi mapami topograficz- nymi wykonanymi przez Wojskowy Instytut Kartograficzny, a także Sztab Generalny Wojska Polskiego. Pozwoliło to zrealizować podstawowy cel, jaki autorka postawiła przed swą pracą,- dokładne poznanie wartości me- rytorycznej Chorografii Długosza, ukazanie jego warsztatu pisarskiego i dokonanie oceny dzieła24. Do jej ustaleń badawczych wielokrotnie przyj- dzie mi się jeszcze odwołać. Wrócę jednak do postawionych pytań, skupiając się na początek na Długoszowej Chorografii. Rozpoczyna ją nakreślenie granic ówczesnej Europy, głównie na pod- stawie innych autorów. Opierając się na nich, za wschodnią granicę kon- tynentu Długosz uznaje rzekę Don. Zgodnie z konwencjąchorografii opi- suje koliście wschodnie, północne, zachodnie i południowe granice Euro- py. Opis ten służy zakreśleniu granic oraz podaniu rozmieszczenia poszcze- gólnych ludów. Zanim przejdzie Długosz do opisu przestrzennego Polski, umieszcza obszerny rozdział wprowadzający postaci Lecha i Czecha. Szcze- gółowo omówię ten rozdział później. Tutaj jedynie zaznaczę, że zasadniczym źródłem znajdującego się tam opisu terytorium Polski jest bez wątpienia chorografia Gallowa. Jedyna zmiana, jakiej dokonał Długosz, to usunięcie nieaktualnych już wiadomości Galia o Pomorzanach, Prusach i Selencji. Drugi opis Polski, tym razem pochodzący w pełni od samego Długosza, został umieszczony po charakterystyce siedmiu głównych rzek. Choro- graf kreśli tutaj przestrzenny zasięg naszego kraju na podstawie kryte- riów i elementów geograficznych. „Tak więc od wschodu -jak pisze Sze- lińska - nie mieli Polacy innego sąsiedztwa »nisi Grecis et Mari Leoni- no«, od którego dzieliły ją wielkie przestrzenie nieprzebytych lasów i puszcz zasiedlonych przez Ruś. Od południa rozciągało się olbrzymie pasmo gór, które przypierało z jednej strony do Morza Czarnego a oddzielało Polskę od Węgier. Od zachodu rozciągała się Germania, gdzie naturalną granicą była rzeka Łaba. Od północy granic Polski dotykało morze - Marę Oceanum, a za nim leżała Dania, Szwecja i Norwegia."25 23 J. Długosz: Roczniki..., s. 81 (przypisy). 24 Zob. szerzej W. Szelińska: „Chorographia.. 25 Ibidem, s. 19-20. 104 s. 7-9. Długosz znakomicie przedstawił przestrzenny zarys granic Polski, który da się odczytać z chorografii, zwłaszcza w wypadku gdy granice tery- torialnych ziem i diecezji kościelnych opierały się na układzie hydrogra- ficznym terenu. Przedstawił ich charakterystyczne elementy - tzw. gra- nice naturalne - góry i morze. Samą Polskę ujmując pod kątem rzeźby przestrzennej terenu, przedstawił jako kraj równinny i generalnie płaski. Obszerny w dziele Długosza opis stosunków wodnych nie ma swego odpowiednika w chorografii Gallowej. Opis taki nie stanowił jednak cał- kiem oryginalnego pomysłu Długosza. Hydrografie spotykamy już w naj- starszych chorografiach w literaturze powszechnej (np. u Orozjusza)