Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

W efekcie osłabia się kondycja Problemy czasu wolnego i wypoczynku 18 zdrowotna polskiego społeczeństwa, narasta frustracja i zmęczenie be; barwnym, szarym życiem. Zarysowane powyżej wymiary deformacji budżetu czasu i ich niek< rzystne skutki dla funkcjonowania samej jednostki i jej najbliższej otoczenia stanowią ten wymiar społecznych kosztów procesów tran formacyjnych, który umyka uwadze elit politycznych. Z obszaru polit ki społecznej państwa wyeliminowano zagadnienia racjonalnego g spodarowania czasem ludzkim i tworzenia infrastruktury w zakresie r kreacji i wypoczynku i to zarówno w odniesieniu do dzieci i młodzież jak i populacji ludzi dorosłych. Odstąpiono zatem od gwarantowany! przez socjalistyczne państwo minimalnych standardów zaspokojer potrzeb wypoczynkowych i kulturalnych, powierzając to zadanie inst tucjom skomercjalizowanym. Stwarzając możliwość wyboru indy wid alnego w tej dziedzinie, pominięto kluczową kwestię, mianowic ogromne rozwarstwienie ekonomiczne polskiego społeczeństwa i gw; towne pogorszenie warunków życia znacznej jego części na skutek be robocia, spadku realnej wartości dochodów i ograniczenia zasię świadczeń socjalnych. W konsekwencji wolny wybór dla większo; polskiego społeczeństwa oznacza rezygnację z części zasobów cza wolnego na rzecz czynności niezbędnych dla codziennego bytowai bądź też wykorzystanie czasu wolnego w sposób mniej lub bardziej łowy, nie zapewniający rozwoju fizycznego i intelektualnego jednos oraz regeneracji jej sił witalnych. Proces ten implikuje głęboką depi wację tego obszaru potrzeb ludzkich, które decydują o jakości ży i poczuciu sensu istnienia. Zarówno wskaźniki demograficzne, dotyc: ce złej kondycji zdrowotnej Polaków jak i pogłębiające się procesy di integracji społecznej (zaburzenia więzi, integracji, tożsamości, sei istnienia) oraz nasilanie się zjawisk patologicznych, nie pozostawi wątpliwości co do skali zagrożeń tzw. jakości czynnika ludzkiego. Ograniczenie wydatków gospodarstw domowych na cele kulturalno-rekreacyjne Pogorszenie sytuacji ekonomicznej całych grup i warstw społeczn narzuca konieczność zmian w strukturze wydatków gospodarstw doi wych. Przy niskim poziomie dochodów rośnie udział wydatków na bra i usługi niezbędne do zaspokojenia elementarnych potrzeb, zr natomiast fundusz swobodnej decyzji, tzn. ta część dochodu, która 188 Grażyna Firlit-Fesnak przeznaczona na zakup dóbr i usług związanych z rozwojem psychofi- zycznym człowieka, regeneracją jego sił, tworzeniem oszczędności. Cechą charakterystyczną wydatków gospodarstw domowych w Polsce jest bardzo wysoki udział wydatków na żywność. Po olbrzymich podwyżkach cen żywności w roku 1989 i 1990, udział ten osiągnął re- kordowy poziom w II kwartale 1990 roku — 55%. W 1995 roku wska- źnik ten ukształtował się na poziomie 40,7%, przy czym występuje du- że zróżnicowanie między poszczególnymi typami gospodarstw domo- wych; od 33,1% w gospodarstwach pracujących na własny rachunek, 38,7% w gospodarstwach pracowniczych, 42,0% w gospodarstwach rencistów i emerytów, 47,6% w gospodarstwach rolników, a w gospo- darstwach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł utrzymania — aż 51,5%.! Dla porównania warto zwrócić uwagę, że w rozwiniętych krajach udział ten jest o wiele niższy. I tak na przykład w 1987 roku udział ten wynosił w: Australii — 21,9%, Francji — 19,9%, Japonii — 21%, Kanadzie — 17%, USA — 13,4%, Szwecji 23%.2 Wzrost wydatków na bieżące utrzymanie implikuje konieczność ograniczeń a nawet całkowitą rezygnację z wydatków na zaspokojenie innych potrzeb. W tej grupie „koniecznych ograniczeń" znalazły się wydatki na kulturę, sport i wypoczynek. O ile w 1990 roku udział tych wydatków w strukturze rozchodów gospodarstw domowych wynosił 9,6%, w 1995 roku spadł do poziomu 4,7%.3 Stopień zróżnicowania w obszarze tych wydatków w 1995 roku w poszczególnych typach go- spodarstw domowych obrazuje tabela nr 2. Przy ogólnym znaczącym spadku wydatków na potrzeby rekreacyjne, odnotować należy coraz większe zróżnicowanie między grupami spo- łeczno-ekonomicznymi gospodarstw. Jeszcze bardziej drastyczne ogra- niczenia w tym obszarze mają miejsce w gospodarstwach dotkniętych bezrobociem. Z badań GUS-u 4 wynika, że w 1993 roku 20,2% gospo- darstw dotkniętych bezrobociem ograniczyło wydatki na kształcenie i kulturę, 16,8% zrezygnowało z wyjazdów weekendowych i, aż 53,9% zrezygnowało z wyjazdów urlopowych. Niski poziom dochodów go- spodarstw domowych w warunkach komercjalizacji infrastruktury wy- poczynkowo-rekreacyjnej stanowi coraz większą barierę w procesie za- Problemy czasu wolnego i wypoczynku 189 1 Gospodarstwa domowe. Wybrane elementy warunków życia ludności w 1 kwartale 1995, GUS, Warszawa 1995. 2 Rocznik statystyki międzynarodowej 1991, GUS, Warszawa 1991. tabl. i s.96-97 3 Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 1993, s. 223. 4 Społeczno-ekonomiczne położenie bezrobotnych, GUS, Warszawa 1994