Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Chodzi o wytyczenie granic, które stały się przedmiotem wątpliwości i sporu od czasów, kiedy Francja zdobyła jedność i monarchicz-ną potęgę, stając się bardzo zwartym królestwem [...] Jestem więc zdania, że historyczny spór ciągnący się przez trzy wieki10) między 'nami i Francją nie jest jeszcze zamknięty i musimy spodziewać się podjęcia go na nowo przez Francję. W chwili obecnej jesteśmy w posiadaniu przedlmiotu sporu, jeśli mogę w ten sposób nazwać Alzację. Nie mamy żadnego powodu bić się o nią. Ale czy Francja nie pokusi się o jej odzyskanie, tego nikt zapewnić nie może, nikt zwłaszcza, kto choć trochę zajmuje się prasą tego kraju [•••] Nie będę szedł dalej. Chciałem jedynie naszkicować ewentualności, na jakie bylibyśmy wystawieni w wypadku niepomyślnej wojny. Być 9) W 1859 r. Bismarck został posłem pruskim w Petersburgu. 10) Francja interesowała się Alzacją od schyłku XV w. (Ludwik XI), zawładnęła nią jednak dopiero w trakcie wojny trzydziestoletniej (traktat westfalski 1648 r.). 231 może myślicie, że przesadzam? Panowie, przyszłości znać nie możecie i dlatego nie możecie przewidzieć, jakie mogłyby być ewentualne decyzje zwycięskiej Francji. Myślę jednak, że i my sami nie postępowalibyśmy inaczej, gdyby zaatakowani przez Francję ponownie11), musielibyśmy przekonać się, że nigdy, w żadnych okolicznościach nie będziemy zostawieni w spokoju i gdybyśmy jeszcze raz wkroczyli do Paryża jako zwycięzcy. Spróbowalibyśmy wykluczyć na lat trzydzieści wszelką możliwość zaatakowania nas przez Francję i zapewnić sobie możliwość życia, co najmniej jednej generacji, całkowicie zabezpieczonego ze strony Francji. Wojna 1870 roku byłaby, jeśli chodzi o konsekwencje dla Francji, dziecinną zabawką w porównaniu z wojną 1890, bądź z nie wiem już jakiego, roku. Tak oto usiłowania obu stron byłyby jednakowe: każdy z przeciwników starałby się saigner a bierne 12) pokonanego. 8. Sojusz francusko-rosyjski. 1891-1892. Winiarski B.: Wybór źródeł... T. I, ss. 156-159. • Około roku 1890 dokonał się w polityce europejskich mocarstw zwrot bardzo istotny. Polegał on na zerwaniu przez Niemcy, po odejściu od władzy .Bismarcka, z polityką utrzymywania dobrych stosunków z Rosją. Wzrost przeciwieństw między Rosją a Niemcami był widoczny już od 1886 r., zwłaszcza na tle spraw bałkańskich i ekonomicznych (wojna celna). Ogólnym tłem tych zmian było narastanie w Rosji panslawizmu, a w Niemczech pangermanizmu. W latach 1888-1889 po odmowie kredytów w Berlinie Rosja zaciągnęła we Francji olbrzymie pożyczki. Jednocześnie narastała wrogość między Francją i Anglią oraz miedzy Rosją i Anglią na tle ekspansji kolonialnej w Afryce i w Azji Środkowej. Natomiast po podpisaniu traktatu śródziemnomorskiego w 1887 r. stosunki Anglii z blokiem niemieckim układały się coraz lepiej, (np. układ z Niemcami o wymianie Helgo-landu na terytoria w Afryce z 1890 r.). Z inicjatywą zbliżenia politycznego i wojskowego wystąpiła wobec Rosji Francja. JRosja jednak dopiero po zdecydowanej zmianie kursu polityki niemieckiej, po odejściu Bismarcka w marcu 1890 r. i po odmowie odnowienia przez Niemcy traktatu reasekuracyjnego w czerwcu 1890 r., zdecydowała się podjąć inicjatywę francuską. Rozmowy rozpoczęto w 1891 r. wymianą not. Rosja i Francja zdecydowały się na zbliżenie dla stworzenia w Europie przeciwwagi rosnącej ekspansywności bloku niemieckiego, ku któremu zdawała się ciążyć wówczas również Anglia. W 1892 r. oba mocarstwa podpisały konwencję wojskową, która została ostatecznie zatwierdzona i weszła w życie w 1893 r. n) Aluzja do wypowiedzenia wojny Prusom przez Francję w 1870 r. 12) Saigner d blanc (franc.) - wykrwawić całkowicie. 232 Nota Mohrenheima *) do Ribot'a2) z sierpnia 1891 r. W czasie mojego ostatniego pobytu w S