Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

nastąpiła ostatnia faza rokowań nad przewidzianą traktatem wersalskim umową polsko-gdańską. Pozycja Polski uległa osłabieniu wskutek przyjęcia przez premiera Grabskiego, 10 lipca w Spa, zobowiązania, iż Polska zgodzi się na decyzje Rady Najwyższej koalicji w przedmiocie postanowień tej umowy. W trakcie zaś samych rokowań stanowisko Gdańska popierali przedstawiciele Wielkiej Brytanii42. Układ z listopada 1920 r., znany pod nazwą konwencji paryskiej, ograniczał w istotnym stopniu uprawnienia Rzeczypospolitej w stosunku do norm określonych w traktacie wersalskim. Dotyczyły one zakresu spraw zagranicznych Gdańska prowadzonych przez Polskę, osłabienia polskiego zwierzchnictwa w kwestiach celnych, a w szczególności pozbawienia Polski prawa bezpośredniej administracji portu przez stworzenie dla zarządu portem parytetowej Rady Portu i Dróg Wodnych w Gdańsku43. W przypadku konwencji paryskiej, analogicznie zresztą jak i zawartej 24 października 1921 r. tzw. umowy warszawskiej, oficjalne współdziałanie Gdańska z Niemcami było niemożliwe. Inaczej rzecz się miała z trzecim dokumentem, który wraz z traktatem wersalskim i konwencją paryską, tworzył podstawy do oficjalnego kreoWa-nia Wolnego Miasta. Chodzi mianowicie o jego konstytucję. Na jej postanowienia wywarły wpływ zarówno rozwiązania ustrojowe hanzeatyckich republik miejskich: Lubeki, Bremy, Hamburga, jak i Republiki Weimarskiej oraz bezpośrednie oficjalne rozmo- " Ibidem, s. 60 - 64. 40 Nic dziwnego, że marszałek Piłsudski w swej pierwszej rozmowie, przeprowadzonej 25 lipca 1920 r. z gen. Maxime Weygandem, członkiem specjalnej misji wysłanej wówczas do Warszawy przez Radę Najwyższą koalicji, stwierdził, iż największą usługę, jaką mogłaby misja wyświadczyć Polsce byłoby utrzymanie wolnego połączenia z Zachodem przez Gdańsk (W. Ję-drzejewicz, Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t. 1: 1867-1920, Londyn 1977, s. 505. Rozmową ta miała miejsce w chwili, w której transport koniecznych Polsce materiałów został praktycznie uniemożliwiony zarówno przez Niemcy, jak i Czechosłowację. 41 B. Dopierała, Wokół polityki morskiej Drugiej Rzeczypospolitej. Studia historyczne, Poznań 1978, s. 63. 42 „England - pisał Emst Ziehm - hatte Danzig Sekundantendienste geleistet". E. Ziehm, op. cit., s. 41. 43 Kwestie te szczegółowo omawia K. Skubiszewski, Zachodnia granica Polski .... s. 88 - 94 oraz H. Stępniak, Rada Portu i Dróg Wodnych w Wolnym Mieście Gdańsku, Gdańsk 1971, por. też.: Ch. T. Sto.ll, op. cit., s. 11 - 20; W. Ramonat, op. cit., s. 44 - 48. 64 wy z władzami niemieckimi44. Polskie władze państwowe nie podejmowały oficjalnie żadnych przedsięwzięć mających wpłynąć na treść postanowień konstytucji Wolnego Miasta. W trakcie debaty konstytucyjnej w Zgromadzeniu Konstytucyjnym posłowie polscy natomiast zajmowali w wielu sprawach stanowisko zbieżne z postawą władz polskich. Tak było np. gdy posłowie ci występowali przeciwko wprowadzeniu do tekstu konstytucji sformułowań wskazujących na państwowy charakter Gdańska, czego nie przewidywał traktat wersalski45. Brak danych, by stwierdzić, czy na posłów polskich w debacie konstytucyjnej oddziaływał polski przedstawiciel w Gdańsku, noszący od początku 1920 r. oficjalną nazwę Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej46. Kwestia publiczno-prawnego charakteru Gdańska stanowiła, jak wiadomo, jeden z przedmiotów sporów między Wolnym Miastem a Polską47. Po urzędowym proklamowaniu powstania Wolnego Miasta (15 listopada 1920 r.)„ kwestia gdańska nie była nadal przedmiotem obustronnych rokowań polsko-nie-y mieckich48. Nie zmienia to, rzecz oczywista, faktu, iż faktycznie ciążyła ona w sposób; niezwykle istotny na wzajemnych stosunkach. Specyfika Gdańska polegała na tym, że status miasta ułatwiał w poważny sposób traktowanie Wolnego Miasta przez Niemcy jako pierwszego w kolejności obiektu postulowanej rewizji terytorialnych postanowień traktatu wersalskiego. Dał temu najpełniejszy wyraz Gustav Stre-semann w swym liście do Kronprinza z 7 września 1925 r.49 Kontynuowano politykę umocnienia pozycji niemieckich w Gdańsku środkami zarówno politycznymi, jak i gospodarczymi. Na płaszczyźnie politycznej znajdowało to swój wyraz w technicznej pomocy udzielanej przedstawicielom Wolnego Miasta w ich działaniach na forum Ligi Narodów, a także w rokowaniach z Polską. O innej formie działań przed r. 1926 nie mogło być jeszcze mowy. Piszą o tym, jak się wydaje, z pewną powściągliwością w swych pamiętnikach obaj pierwsi prezydenci Senatu50. Poważną rolę odgrywał tu też niemiecki konsul generalny w Gdańsku, szczególnie — 44 H. Sprenger, op. cit., s. 51, 54; W. Ramonat, op. cit., s. 138. Genezę konstytucji Wolnego Miasta i jej postanowienia omawia M. Podlaszewski, Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920 - 1933, Gdynia 1966. 45 M. Podlaszewski, op. cit., s. 39, 43, 47, 50. 46 Brak informacji na ten temat u Podlaszewskiego i in., np.: S. Mikos, Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 1920 - 1939, Warszawa 1971; A. Drzycimski, Polacy w Wolnym Mieście Gdańsku w latach 1920- 1933, Wrocław 1978. Postanowienia te zostały ostatecznie sformułowane w pierwszym rozdziale konstytucji Wolnego Miasta, zatytułowanym „Aufbau des Staates", w szczególności w art. 1.: „Die Stadt Danzig und das mit ihr verbundene Gebiet bilden unter der Benennung Freie Stadt Danzig einen Freistaat", w art. 2, mówiącym o herbie państwa {Staatswapperi) i o fladze państwa (Staatsflagge), wreszcie w art. 3, „Die Staatsgewalt geht vom Volke aus" (tekst wg stanu z 14 VI 1922 - „Gesetzblatt fttr die Freie Stadt Danzig" 1922, nr 30). 47 O przebiegu sporu por.: K. Skubiszewski, op. cit., s. 94-99; por. też: S. Mikos, Wolne Miasto Gdańsk a Liga Narodów, szczególnie s. 75, 122 i n.; H. Sprenger, op. cit., s. 86 -- 91; przykładem niemieckiej literatury, która ten skomplikowany problem przedstawia w sposób bardzo uproszczony jest praca M. Rhunau, Die Freie Stadt Danzig 1919-1939, Berg am See 1979. 48 Por.: J. Krasuski, Stosunki polsko-niemieckie 1919-1932, Poznań 1975; R. Breyer, Das Deutsche Reich und Polen 1932 - 1937, Wurzburg 1955. 49 G. Stresemann, Vermdchtnis, t. 2, Berlin 1932/33, s. 553 i n. 50 H.Sahm,Erinnerungen ...,s. 58-59,65; H.Sprenger, op.cit., s. 110-111; E. Ziehm, op.cit., s. 85 -91. S Stosunki polsko-niemieckie 65 Herbert von Dirksen. O jego pozycji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych świadczy zajmowanie przed przybyciem do Gdańska funkcji ministra pełnomocnego w Warszawie, następnie już w ministerstwie kierownika referatu polskiego