Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

WniknBy one do literatury nie tylko w wymiarze historycznym, ale równie| uniwersalnym. Dziki twórczo[ci Fiodora Dostojewskiego i Lwa ToBstoja uzyskaBy perspektyw egzystencjaln, antropologiczn, wskazujc na czBowieka jako podmiot historii, a jednocze[nie metafizyki czy aksjologii. Z punktu widzenia wielowymiarowo[ci literatury lat 1861-1917 epoka realizmu stanowiBa wraz z epok modernizmu spójn caBo[, któr zamyka rewolucja bolszewicka. Dopiero jej wydarzenia staBy si wielkim przeBomem, wyznaczajcym literaturze wymiar ideologiczny jako najwy|szy, przeradzajcy si nastpnie w wymiar jedyny i obligatoryjny, któremu towarzyszyBy konteksty: socjologiczny i historyczny. PrzeBom modernistyczny, dokonujcy si na pocztku lat 90., nie likwidowaB wszechstronnego ukierunkowania literatury. MiaB charakter immanentny - wynikajcy z nowych inspiracji filozoficznych i nowego spojrzenia zarówno na czBowieka i jego [wiat, jak i na sens sztuki. Wielowymiarowo[ literatury realizmu byBa w okresie modernizmu jedynie pogBbiona i wzbogacona, po 1917 r. zostaBa natomiast zakwestionowana, podobnie jak jej autonomiczny charakter. W realizmie mamy do czynienia z równolegle rozwijajcymi si ró|nymi tendencjami. Z jednej strony, jest to tendencja socjologiczna, zapocztkowana w latach 40. przez Wissariona BieliDskiego i szkoB naturaln, z drugiej, tendencja filozoficzno--metafizyczna, najsilniej uwydatniona w twórczo[ci Fiodora Dostojewskiego czy wreszcie - moralno-psychologiczna, cechujca utwory Lwa ToBstoja. Oddzielne miejsce zajmuje w epoce realizmu naturalizm, inspirowany twórczo[ci Emila Zoli. Wa|ne jest tak|e to, |e w epoce tej zaznaczyBy si ró|ne wpBywy ideowo-filozoficzne: od ideologii oraz utopii socjalizmu i filozofii materializmu, gBównie Ludwika Feuerbacha, po darwinowskie koncepcje ewolucyjne. Ró|norodny kontekst filozoficzny w niejednakowym stopniu oddziaBaB na literatur. Materializm Feuerbacha znalazB w niej bezpo[rednie odbicie dziki powie[ciom NikoBaja Czernyszewskiego i jego krytyce literackiej; wpBynB te| na uksztaBtowanie twórczo[ci socjologicznej tzw. pisarzy - demokratów, nazywanych szestidiesiatnikami