Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

— M. Rickert: Painting in Britain: The tniddle ages. 1954. L, I. skandynawskie w okresie romañskim nie przejawi a³o wiêkszej samodzielnoœci. Zachowa³o siê kilka kodê ksów, wykazuj¹cych zwi¹zki z pln. Francj¹ oraz z klasz-to reni benedyktyñskim w Helmarshausen. S¹ to przewa¿-ni e ewangeliarze, np. ewangeliarz z klasztoru w Bosjo w Skanii z ok. 1200, zawieraj¹cy drobne miniatury, oprawny w p³ytki wyciête z koœci wieloryba (Kopenhaga, National-m useet). Inne rpsy, póŸniejsze, z pierwszej po³. XIII w. wykazuj¹ zale¿noœci cd szko³y sasko-turyngskiej. W okresie go tyckim zdobienie rpsów w Szwecji wystêpowa³o bardziej intensywnie, ale na ogó³ poziom artystyczny tej produkcji nie by³ wysoki. Przyk³adem dobrze zharmonizowanego zdobnictwa ksi¹¿ki, gdzie wszystkie elementy: tekst, inicja³y, ilustracje i oprawa, tworz¹ artystyczn¹ ca³oœæ, jest rps prawniczy króla Chrystiana z po³. XV w. (Kungl. Biblio-teket, B.23-a). Najwy¿ej pod wzglêdem artystycznym stoj¹cym wytworem I. szwedzkiego jest s³ynny rps prawa ziemskiego Magnusa Erikssona z po³. XV w. (Kungl. Biblioteket, B.172). W koñcu XV i na pocz. nastêpnego stulecia najwiêcej, ksi¹¿ek rêkopiœmiennych produkowa³o skryptorium [w Vadstena. Typowym i jednym z najpiêkniejszych dzie³ tego warsztatu jest modlitewnik z pocz. XVI w. (Kungl. Biblioteket, A.43). S. Karling: Endclopedia Universale deWArte. XI. — H. Her-mannsson: Icclandic IHuminated Manuscripts oj the Middle Ages. 1935. — A. Lindblom: Sveriges Konsthistctia. 1944. I. hiszpañskie piozarabskie, tj. chrzeœcijañskie ped panowaniem arabskim, PM w Europie zich. pozycje najs³absz¹. Najstarszy ozdobny rps pechedzi z VIII w. (Albi, Bibl. Municip., Ms 29) i posiada tylko obramowania i inicja³y rysowane piórem wg wzorów sztuki merowiñskiej (barwy czerwona, zielona i ¿ó³ta); bizantyñskiej i wizygo-ckiej (minusku³a wizygocka). G³ównym zabytkiem tego stylu jest Biblia de Danila z La Cava k. Salerno. W X w. w licznych oœrcdk?xh produkcji ksi¹g rêkopiœmiennych, jak San Millan de la Cogolla, S?.n Pedro de Cardena, Santo Domingo dc Silos i w klasztorach w Leonie, powstawa³y liczne rpsy z sygnatur¹ kopisty, dat¹ i miejscem powstania rpsu. Z tego okresu pochodz¹ Ccdex Yirgilianus i Codex Aemilianensis (Escorial, d.1.1. i d.1.2). W pierwszej po³. X w. nast¹pi³o odejœcie cd stylu bizantyñsko-merowiñ-skiego (Biblia z 920 w katedrze w Leonie, pisana i ilumin. przez Vimara i Johannesa) ku wzorom islajnsko-karoliñ-skim (Biblia Sanctionusa i Florentinusa, Cod. 2 w kolegiacie San Isidoro w Leonie). Najcenniejszym zabytkiem I. hiszpañskiego s¹ tzw. manuskrypty Beatusa dc Licbana, powsta³e przed 786 komentarze do Apokalipsy œw. Jana i proroctw Daniela. Orygina³ zagin¹³, lecz zachowa³o siê 20 spoœród wielu kopii, jakie robiono a¿ do XIII w.: kopia z ok. 922 (Nowy Jork, Pierpont Morgan Library, Ms 429), oparta na niej kopia z 970 (Bibl. Santa Cruz w Valladolid), dzie³o Magiusa (zjn- 988) z klasztoru San Salvador w Tavara (Madryt, Arch. Nacional, cod. 1240), kopia ucznia Magiusa, Epietriusa (Katedra w Geronie), luksusowa kopia z San Severo (Pary¿, Bibliotheque Nationale, Lat. 8878) i najpóŸ-niejsza, pochodz¹ca z Santo Domingo de Silos z 1. 1091-1109 (Londyn, British Muscuni, Add. II 685). Ilustracje rpsów|j Beatusa, nieraz tylko poœrednio zwi¹zane z Apokalips¹, stanowi¹ czêsto serie autonomicznych miniatur zajmuj¹cych czasami dwie s¹siaduj¹ce strony. Mozarabskie miniatorstwo charakteryzuje siê symbolizmem i schematyzmem w przedstawianiu zarówno postaci (w hierarchicznym porz¹dku), jak budowli czy naczyñ (czêsto w prze^- 921 922:; ILUMIN ATORST W O kroju). Wp³yw rpsu Beatusa wykazuj¹ liczne egzemplarze Biblii wykonane we Francji z polecenia pochodz¹cego z Hiszpanii bpa Orleanu Teodulfa (ok. 755-821). Po wyzwoleniu znacznej czêœci Hiszpanii w XI w. o¿ywi³y siê kontakty z Francj¹. Minusku³ê wizygock¹ zast¹pi³a w rpsach minuskula francuska. Miniatura hiszpañska straci³a odt¹d swoj¹ oryginalnoœæ, rozwija³a siê w zale¿noœci od ewolucji stylistycznej fr. i odgrywa³a bardzo nieznaczn¹ rolê w I. romañskim w porównaniu do okresu moza-rabskiego. J. Dominguez Bordona: Manuscritos con pinturas. I—II. 1833. - A. Garcia Fuente: La miniatura espanola primitiua, siglo VIII-XI. 1936. I. w³oskie Jpozostawa³o do X w. pod wp³ywem sztuki starochrzeœcijañskiej, nastêpnie karoliñskiej i ottoñ-skiej. W X w. rozwinê³o siê przede wszystkim w skryp-toriach benedyktyñskich, z których najwa¿niejsze, czynne ju¿ od IX w., znajdowa³o siê w klasztorze w Monte Cassi-no. Dzie³a szko³y montekasyñskiej charakteryzuj¹ inicja³y z motywów roœlinnych z wplecionymi w nie postaciami ludzi i zwierz¹t, czêsto skomponowane z *plecionk¹ (np. homilie, Biblioteca Montecassino, Ms 99). "W przedstawieniach figuralnych w XI w. widaæ wp³yw pracuj¹cych w Monte Cassino artystów bizantyñskich. Ze szko³¹ t¹ wi¹¿e siê dzia³alnoœæ innych skryptoriów w p³d. W³oszech. W XI w. powsta³y liczne szko³y regionalne: w Palermo, gdzie ¿ywe by³y wp³ywy bizantyñskie i arabskie, w Rzymie, gdzie kontynuowano tradycje karoliñskie i ottoñskie, oraz w Toskanii; powsta³e tam iluminacje cechuje ³¹czenie elementów bizantyñskich z pó³nocnymi oraz czêste nawi¹zywanie do malarstwa monumentalnego. Po zdobyciu Konstantynopola w 1204 spotêgowa³y siê w Wenecji wp³ywy sztuki bizantyñskiej, ¿ywe jeszcze w drugiej poi. wieku. W XIII w. dzia³a³y ju¿ skryptoria œwieckie. W dobie gotyku g³ównym oœrodkiem miniatorstwa sta³a siê Bolonia; jej szko³ê charakteryzuj¹ przedstawienia figuralne o wielkiej ekspresji, inicja³y z bogat¹ dekoracj¹ roœlinn¹, a w drugiej poi. XIV w. wp³ywy malarstwa monumentalnego i tablicowego. Bardzo czynnym miniaturzyst¹ tego okresu by³ Niccolo di Giacomo (ok. 1330 - 1402). Miniatorstwo florenckie reprezentuje Giotto, którego twórczoœæ wywar³a wielki wp³yw na miniatorstwo lombardzkie drugiej po³. XIV w. Jego œwietnym przedstawicielem by³ Giovannino de Grassi (zm. 1398). Gotycki okres miniatorstwa lombardzkiego zamyka twórczoœæ Belbelli da Pavia, dzia³aj¹cego w 1. 1430-ok. 1460, autora ilustracji ¦do Msza³u (Mantua, Katedra). W drugiej po³. XIV i pocz. XV w. rozwój miniatorstwa florenckiego zwi¹zany by³ ze szko³¹ iluminatorsk¹ klasztoru kamedu³ów Degli Angeli; g³ównym jej przedstawicielem by³ don Simone da Siena, dzia³aj¹cy w klasztorze w 1.1381-1426, a kontynuatorem Lorenzo Monaco, autor iluminacji w Diurno Do- minicale (Florencja, Biblioteca Laurenziana, Cod. Laur. 130)