Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Od 20 sierpnia 1937 rozpocząć szeroką operację w celu pełnej likwidacji lo- kalnych organizacji POW, a przede wszystkim jej kadry dywersyjno-szpiegowskiej i powstańczej, w przemyśle, komunikacji, w sowchozach i kołchozach. Cała opera- cja powinna zostać zakończona w ciągu 3 miesięcy, tj. do 20 listopada 1937; 2. Aresztowaniu podlegają: a. ujawnieni w trakcie śledztwa i dotychczas nie odszukani najaktywniejsi członkowie POW, według załączonej listy; b. wszyscy pozostali w ZSRR jeńcy wojenni wojska polskiego; c. uciekinierzy z Polski, nie- zależnie od czasu przejścia do ZSRR; d. emigranci polityczni i wymienieni z Pol- ską więźniowie polityczni; e. byli członkowie PPS i innych polskich antyradziec- kich partii politycznych; f. najaktywniejsza część miejscowych antyradzieckich nacjonalistycznych elementów z polskich rejonów; 3. Operację aresztowań przeprowadzić w dwóch turach: a. w pierwszej kolejno- ści aresztowaniu podlegają wymienione wyżej kontyngenty pracujących w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w zakładach zbrojeniowych, na wydziałach zbrojenio- wych wszystkich innych zakładów, w komunikacji kolejowej, śródlądowej, morskiej i lotniczej, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych, w zakładach rafineryjnych i gazowniczych; b. w drugiej kolejności aresztowaniu podlegają wszyscy pozostali, pracujący w przedsiębiorstwach przemysłowych nie mających znaczenia dla obronności kraju, w sowchozach, kołchozach i urzędach; 4. Równocześnie z aresztowaniami rozpocząć pracę śledczą. Podstawowy na- cisk w śledztwie kłaść na całkowite zdemaskowanie organizatorów i kierownic- twa grup dywersyjnych w celu wykrycia sieci dywersyjnej. Wszystkich ujawnio- nych w zeznaniach osób aresztowanych szpiegów, szkodników i dywersantów - natychmiast aresztować. Do prowadzenia śledztwa wydzielić grupę specjalną pracowników operacyjnych; 5. Wszystkich aresztowanych, w miarę ujawniania ich winy w trakcie śledztwa, dzielić na dwie kategorie: a. pierwsza kategoria, do której należy cała szpiegow- ska, dywersyjna, szkodnicza i powstańcza kadra polskiego wywiadu, podlega roz- strzelaniu; b. druga kategoria - mniej aktywni z nich - podlegają karze więzienia lub obozu na okres od 5 do 10 lat. [...] Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR Generalny Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego JEŻÓW („Karta" 1993, nr 11, s. 27-29, ttum. z roś. Wojciech Widłak; źródło: Archiwum Ministerstwa Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej). ' Cyt. za: Nikita Pietrow, „Polska operacja NKWD", „Karta" 1993, nr 11, s. 27. 344 • EUROPA POD RZĄDAMI KOMUNIZMU Latem 1937 roku NKWD przystąpiło - zaczynając od Niemców - do generalnej fali represji wobec mniejszości narodowych. Wkrótce przyszła kolej na Polaków. 11 sierp- nia Jeżów podpisał rozkaz operacyjny nr 00485 (zob. tekst w ramce), który przewidy- wał między innymi „całkowitą likwidację [...] podstawowych zasobów ludzkich polskie- go wywiadu w ZSRR". „Operację polską" zakończyła decyzja NKWD i Rady Komisarzy Ludowych z 15 li- stopada 1938 roku, ale jeszcze przez parę miesięcy trwało „czyszczenie" wśród tych enkawudzistów, którzy brali w niej udział. Represje wobec Polaków objęty zarówno czołówkę działaczy komunistycznych (m.in. stracono 46 członków i 24 zastępców członków KC), jak i „zwykłych obywateli": robotników, a przede wszystkim chłopów. Wedle danych NKWD w okresie od 15 sierpnia 1937 do 15 listopada 1938 roku w ramach „operacji polskiej" zostało skazanych 139 835 osób, w tym 111 091 na ka- rę śmierci2. Nie wszyscy byli Polakami etnicznymi, a nawet polskimi obywatelami. Operacja ta objęła także inne osoby, niezależnie od ich narodowości czy obywatel- stwa. Wystarczyło, że miały „związek" (swiazi) z aresztowanymi. Polacy z kolei byli ofiarami w innych „operacjach narodowych" (niemieckiej, łotewskiej, litewskiej itd.). Tak więc Polacy stanowili zapewne nie mniej niż 10% ofiar Wielkiej Czystki (październik 1936-listopad 1938) i około 40% „kontyngentu" w ramach operacji skierowanej przeciwko mniejszościom narodowym. Są to dane minimalne, gdyż ty- siące Polaków deportowano z Ukrainy i Białorusi poza „operacją polską". Tak czy inaczej opustoszały nie tylko zamieszkane przez polskich komunistów pokoje w ho- telu „Lux" i ich miejsca za biurkami w różnych sowieckich urzędach, ale także pol- skie (kołchozowe) wsie. KATYŃ, WIĘZIENIA I DEPORTACJE (1939-1941) Zawarty 23 sierpnia 1939 roku między ZSRR a Trzecią Rzeszą pakt o nieagresji przewidywał (w tajnym protokole) „granicę sfery interesów" na terytorium Polski. 14 września wydane zostały dyrektywy „o rozpoczęciu ofensywy przeciwko Polsce", a trzy dni później Armia Czerwona dokonała inwazji. Założeniem politycznym było „wyzwolenie" spod „okupacji faszystowskiej Polski" ziem nazwanych „Zachodnią Bia- łorusią" i „Zachodnią Ukrainą" i przyłączenie ich do ZSRR. Proces inkorporacji prze- biegał szybko, w atmosferze nacisku psychologicznego i represji. 29 listopada Prezy- dium Rady Najwyższej ZSRR nadało wszystkim stałym mieszkańcom wcielonych ziem obywatelstwo sowieckie. Pewną część polskiego terytorium (Wilno i okolice) przekaza- no niepodległej jeszcze Republice Litewskiej. Jest oczywiste, iż ziemie te musiały być objęte systemem represji, który panował w ZSRR, tym bardziej że istniała - całkowicie uzasadniona - obawa, iż powstaną kon- spiracyjne organizacje niepodległościowe. Kilka oddziałów Wojska Polskiego, które uniknęły niewoli, podjęło już jesienią działalność partyzancką. Na inkorporowane tery- toria zostali więc delegowani liczni enkawudyści, którzy natychmiast zaczęli organizo- wać strukturę „czekistowską". Skoncentrowano tu także znaczne jednostki Wojsk We- 2 Nikita Eictrow, Arsienij Roginskij, „Polskaja opieracya NKWD. 1937-1938", w: „Riepriesii protiw Polaków i polskich graźdan", Moskwa 1997, s. 33. POLACY POD OBCĄ l WŁASNĄ PRZEMOCĄ • 345 wnętrznych (i Pogranicznych) NKWD. Jeżeli chodzi o kontrolę i represje, nowa władza miała, generalnie rzecz biorąc, dwa problemy: jeńców wojennych oraz społeczeństwo cywilne. Siłą rzeczy najpierw musiano zająć się wojskowymi. W niewoli sowieckiej znalazło się 240-250 tysięcy jeńców, w tym około 10 tysięcy oficerów. W dzień po rozpoczęciu agresji wydane zostały pierwsze decyzje dotyczące jeńców, a 19 września Beria powołał (rozkaz nr 0308) Zarząd do spraw Jeńców Wojennych NKWD oraz nakazał utworzenie sieci obozów. Od początku października zaczęto zwalniać część jeńców-szeregowców, z tym że około 25 tysięcy skierowano do budowy szos, a około 12 tysięcy przekazano Ludowemu Komisariatowi Metalurgii Żelaza jako robotników przymusowych. Nie wia- domo do tej pory, ilu ich trafiło do obozów pracy i w małych grupach zaludniło bez- kresny Archipelag GUŁag