Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Marc-us necal łeon-em, poi. Marek zabija Iw-a. Inaczej zbudowane są grupy werbalne i nominalne w językach koncentrycznych, inkorporujących. Funkcja członów nie- konstytutywnych tych grup składniowych (tj. podmiotu, agensa Ii. 16. Typologia syntaktyosma 237 i pacjensa w grupach werbalnych oraz członu określającego w gru- pach nominalnych) wyrażona jest tu nie przez nie same, lecz przez ich zaimkowych zastępców włączonych, czyli inkorporowanych, do członu konstytutywnego grupy, tj. do orzeczenia w grupie werbalnej i do członu określanego w grupie nominalnej, por. Koz- dział 7. Szyk lub forma morfologiczna charakteryzuje funkcję zaimka w obrębie członu konstytutywnego, natomiast niekon- stytutywne człony grupy zasadniczo nie charakteryzują się ani formą, ani szykiem, lecz jedynie zgodą w liczbie, a w niektórych językach i w rodzaju z zaimkami członu konstytutywnego, które na każdy z nich oddzielnie wskazują. Pozwala to na określenie roli składniowej każdego członu niekonstytutywnego grupy, każdy z nich bowiem jest takim jej członem, jakim członem jest zaimek inkorporowany do członu konstytutywnego, z którym zgadza się on w liczbie, a ewentualnie i w rodzaju. I tak np. w północnoamery- kańskim, koncentrycznym języku odżibwa z rodziny algonkin grupa nominalna ma następującą budowę: mapa enimi u-wite- kemakenan 'ten człowiek jego-żona*, tj. 'żona tego człowieka', por. mapa 'ten', enimi 'człowiek', ił- 'jego', mtekemakan 'żona'. Rzeczownik określający enimi 'człowiek' jest tu wskazany przez zaimek u- 'jego', który tkwi w członie określanym, konstytutyw- nym. A oto przykład zdania przechodniego w języku odżibwa: nen-tawema u-ki-ness-a-n wawaSkeSSu-wan 'mój brat bn-zabic-ją sama', tj. 'mój brat zabil sarnę', por. nen- 'mój', -tawema 'brat', M- 'on* (prefiks zaimkowy agensa), -kt- prefiks aspektu doko- nanego, -ness- rdzeń 'zabijać', -a- 'ją* (sufiks zaimkowy pacjensa), wawaSkeSSi 'sarna'. "Na agens brat wskazuje tu prefiks zaimkowy w- 'on', a na pacjens sarna sufiks zaimkowy -a 'ją'. To charakte- ryzuje ich funkcję składniową. W podobny sposób zbudowane jest zdanie przechodnie w języku Indian z plemienia Juczi (Yuchi) mieszkających w stanie Okłahoma: gmfen^ Vaacre'w9ny we'fcrrł»e 'człowiek widział konie', agens nominalny gant'e'-n^ 'człowiek-ten', pacjens nominalny Vaxrs'-w9iv) 'koń-ten', orzeczenie we'-fc»-Tłns 'jego-on-widzieć'. W orzeczeniu we'-Jtq-rne występują dwa prefiksy zaimkowe, a mianowicie prefiks pacjens we- i prefiks agensa -A^-. Funkcja ta syntaktyczna prefiksów wyznaczona jest przez ich 238 IV. Jyykosiiaicstwo typologiczne pozycję. Nominalne człony zdania, agens i pacjens, są pozbawione wykładników morfologicznych, które by charakteryzowały ich funkcję syntaktyczną, natomiast funkcja ta jest wyznaczona przez zgodę w liczbie i rodzaju między sufiksami członów nominalnych a prefiksami orzeczenia: sufiks -no zgadza się z prefiksem hq-, a su- fiks -W9no z prefiksem we'-. Funkcją członów nominalnych jest ta sama co funkcja prefiksów zaimkowych, z którymi pozostają. one w stosunku zgody. Do typu przypadkowego należą archaiczne języki indoeuropej- skie (sanskryt, staroperskie, greka, łacina itd., a z języków współ- czesnych języki bałtyckie i słowiańskie z wyjątkiem bułgarskiego), języki semickie oraz języki jafetyckie, uralskie i ałtajskie. Do typu koncentrycznego należą przede wszystkim języki Indian Ameryki Północnej (z wyjątkiem rodziny penuti w Kalifornii). a częściowo także Meksyku (rodzina uto-aztecka), Amei-yki Środkowej (maja-kicze) i pogórza Andów (keczua). W Starym Świecie najbliższe temu typowi są języki grupy północno-zachod- nio-kaukaskiej (abchaski, ubychyjski, dialekty czerkiesko-kabar- dyńskie). Konstrukcja ten człowiek jego-sona 'żona tego człowieka' jest rozpowszechniona w językach tureckich. Z drugiej strony jednak nawet w Ameryce wiele języków zajmuje stanowisko pośrednie między typem koncentrycznym a pozycyjnym i między typem koncentrycznym a przypadkowym, np. dialekty Eski- mosów. Są to języki umiarkowanie koncentryczne. Najbardziej ekspansywnym jednak jest typ pozycyjny, który powoli usuwa wszystkie pozostałe. Ustalił się on w ciągu nowej ery w większości języków indoeurope jakich i semito-chamickich, a od wieków pa- nuje w językach chińsko-tybetańskich, negryckich, południowo- amerykańskich i wielu innych. Równie ważna, jak omówiona poprzednio typologia formalna środków syntaktycznych, jest typologia oparta na różnicach w zakresie funkcji tych środków. Jak wiemy, w językach świata mamy cztery zasadnicze stosunki składniowe między członami niekonstytutywnymi a konstytutywnymi grup werbal- nych i nominalnych, a mianowicie: l) między podmiotem a orze- czeniem nieprzechodnim, np. ojciec śpi; 2) między agensem a orze- B. 16. Typologia syntaktyczna 239 czeniem przechodnim, np. ojciec zabił...; 3) między pacjensem a. orzeczeniem przechodnim, np... nabił samy, 4) między członem określającym a określanym grup nominalnych, np. ojca dom. Żaden język nie wyraża tych czterech stosunków syntaktycz- nych za pomocą czterech odrębnych wykładników formalnych. Wszędzie jeden z tych wykładników (szyk, morfem syntak- tyczny, postać altemacyjna lub forma inkorporacji) wyraża dwa, a niekiedy nawet trzy stosunki syntaktyczne spośród czterech tu wymienionych. Chociaż kumulacja występuje wszędzie, to jednak w językach świata stwierdzamy sześć jej różnych typów