Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

W okresie cesarstwa zresztą sam podział na ius civile i ius honorarium był utrzymywany już tylko siłą tradycji. W formułkach skarg cywilnych występo- wało powołanie się na ius civile (słowa ex iure Quiritium w formule skargi in rem; słowa dare, facere, praestare, oportere w formule skargi in personom). Wśród skarg pretorskich można wymienić: actiones utiies, actiones ficti- ciae, skargi z przestawieniem podmiotów w formułce (transpositio) oraz. ac- tiones infactum. Trzy pierwsze nawiązywały do uprawnień chronionych przez ius civile. Dlatego też, pomimo że ich udzielenie opierało się na imperium pretora, stosowane na ich podstawie formułki procesowe były zaliczane do formulae in ius. Były to: l) actiones utiies (skargi analogiczne), które miały odniesienie do unormo- wań istniejących już w ius civile. Pretor udzielał actio utiiis wówczas, gdy brakowało jednej z wymaganych przez ius civile przesłanek odpowiedzial- ności. Przykładem actio utiiis mogło być udzielenie przez pretora skargi z ustawy akwiliańskiej w sytuacji, gdy brak było, wymaganego przez usta- wę, działania bezpośredniego sprawcy - corpore corpori (por. Nb. 361); T) actiones ficticiae (skargi oparte na fikcji), które miały podobny skutek jak actiones utiies. Umożliwiały one udzielenie skargi dzięki przyjęciu fikcji, iż zostały spełnione wymogi przewidziane w istniejących już unormowa- niach prawnych. Przykładem takiej skargi opartej na fikcji może być actio Publiciana (por. Nb. 202) czy skarga udzielona dziedzicowi pretorskiemu (bonorum possessor) z przyjęciem fikcji, że jest on dziedzicem (on heres sit); 3) skargi z przestawieniem podmiotów w formułce (transpositio), które polegały na podaniu w condemnatio nazwiska innej osoby niż ta, która występowała w intentio jako powód lub pozwany. Tego rodzaju skarga umożliwiała zmianę osoby dłużnika lub wierzyciela bez potrzeby dokony- wania odnowienia zobowiązania (novatio - por. Nb. 341). Była też udzie- lana dziedzicowi pretorskiemu (bonorum possessor - por. Nb. 231) lub nabywcy majątku upadłego dłużnika (bonorum emptor - por. Nb. 400) w przypadku, gdy procesowali się oni z wierzycielami lub dłużnikami swych poprzedników. Wyłącznie na imperium pretora opierały się actiones in factum - skargi, za pomocą których pretor chronił jakiś stan faktyczny, który nie znajdował żadnego odniesienia w unormowaniach ius civile. Udzielał on wtedy skargi Nb. 394 302 Rozdział X. Ochrona praw prywatnych opartej nie na prawie, lecz na samym fakcie, który był opisany w treści for- mułki (formula in factum). Podstawa, udzielenia tych skarg były zdarzenia, które - nie będąc chronione na podstawie ius civile - powinny jednak, zda- niem pretora, uzyskać ochronę ze względu na zasady słuszności (aequitas). 4. Skargi ścisłego prawa (actiones stricti iuris) - skargi dobrej wiary (actiones bonae fidei) \ 395 Kryterium tego podziału stanowiła granica swobody sędziego przy nH strzyganiu spraw. Przy skargach stricti iuris sędzia był zobowiązany trzymać się ściśle treści formułki, a ewentualne zarzuty pozwanego musiały być wysunięte przed pre- torem w postępowaniu in iure i zamieszczone w formułce w postaci exceplio (por. Nb. 387). Zawarta w formułce skarg dobrej wiary klauzula dobrej wiary (ex bona fide) upoważniała sędziego do brania pod uwagę przy wyrokowaniu wszyst- kich okoliczności, które mieściły się w pojęciu dobrej wiary. Klauzula ta sta- nowiła niejako generalną exceptio, a pozwany mógł swe zarzuty wysuwać również w fazie postępowania przed sędzią (in iudicio). 5. Skargi odszkodowawcze (actiones rei persecutoriae) - skargi penalne (actiones poenaleś) 396 Kryterium tego podziału stanowił cel stosowania skargi. Celem skarg szkodowawczych (actiones rei persecutoriae) było pokrycie poniesionej s; dy; celem skarg penalnych (actiones poenaleś) - wymierzenie kary prywat- nej. Niektóre skargi mogły spełniać podwójną funkcję (tzw. actiones mixtae). Actiones poenaleś nie mogły być stosowane wobec dziedziców sprawcy. Mogły być jednak stosowane przez dziedziców poszkodowanego (z wyjątkiem jed- nak tzw. actiones yindictam spirantes - por. Nb. 319). Actiones rei persecuto-! riae mogły być - z reguły - stosowane również wobec dziedziców pozwanego. Omawiany podział skarg miał wielkie znaczenie w procesie formułkowym, w którym z jednego zdarzenia prawnego można było dochodzić swych upraw- nień za pomocą różnych konkurujących lub kumulujących się ze sobą skarg. Niemożność stosowania powództw konkurujących miała miejsce w przy- padku, gdy zachodziła identyczność celu stosowania skargi z tej samej pod- stawy faktycznej. Uważano wtedy, że występuje identyczność przedmiotu spo- ru, co powodowało, że konsumujące skutki litis contestatio w jednej skardsa rozciągały się również na pozostałe. Skutki te powstawały z mocy samegi prawa lub poprzez zastosowanie exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae Nb. 395-396 (por. Nb. 362). I tak np. przeciwko mandatariuszowi, który nie chciał prze- kazać mandansowi zakupionej na jego zlecenie i za jego pieniądze rzeczy, możliwe byłoby stosowanie skargi z tytułu niewypełnienia mandatu, jak rów- nież z tytułu niesłusznego wzbogacenia. Przeciwko sprzedawcy rzeczy obciążo- nej wadą fizyczną można było stosować dwie skargi przewidziane w edykcie edylów kurulnych - actio redhibitoria oraz actio quanti minoris. Ponieważ jednak cel tych skarg był identyczny (były one skargami odszkodowawczy- mi), wybranie jednej ze skarg uniemożliwiało stosowanie drugiej. Podobnie w przypadku rabunku połączonego z pobiciem poszkodowanego możliwe by- łoby stosowanie zarówno skargi z tytułu rabunku, jak też z tytułu zniewagi. Jednak wybranie jednej z tych skarg uniemożliwiało stosowanie drugiej, gdyż ich celem było ukaranie (były to skargi penalne) sprawcy czynu niedozwolo- nego. Zastosowanie jednej ze skarg konkurujących uniemożliwiało późniejsze zastosowanie innej skargi o tym samym celu. Było to zgodne z zasadą, że nie można o to samo procesować się po raz drugi (ne bis in idem). W przypadku różności celu skarg, wynikających z jednego zdarzenia praw- nego, można było stosować równolegle (kumulować) skargi o różnym celu, np. w przypadku kradzieży (por. Nb. 310) można było przeciwko złodziejowi wnosić penalną actio furti (por. Nb. 311) oraz skargę reipersekutoryjną (rei yindicalio albo condictio furtiva -por. Nb. 197, 307). 6, Inne podziały skarg » Z innych podziałów skarg można wyróżnić: 397 II