Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Opat Gotfryd wówczas zapewne już nie żył, ponieważ bulla papieska z 4 września 1210 roku wymienia tylko Filipa i Chrystiana jako kierowników misji. Filip-Boguchwał poniósł zresztą wkrótce śmierć męczeńską. Teraz arcybiskup Henryk, utwierdziwszy swą powagę w Kościele polskim i stłumiwszy opozycję wśród kleru, dyktując swą wolę związanym z nim książętom, mógł się uważać za nieformalnego hegemona całej Polski. Dawał to odczuć duchowieństwu, wobec którego występował nieomal jak władca; podróżował z wielkim orszakiem liczącym 110 koni, dającym się we znaki ludności goszczących go dóbr kościelnych; podczas wizytacji katedr biskupich kazał sobie wznosić specjalny tron na podwyższeniu, gdzie przyjmował ofiary, a nawet - jak go oskarżał biskup płocki Gedko - kazał całować swe stopy; nawet Ciało i Krew Pańską - pisał zgorszony donosiciel -spożywał siedząc na tym tronie. Od biskupów ściągał daniny na swe podróże do Rzymu12. Nic więc dziwnego, że uznawał się Kietlicz za stojącego ponad dzielnicowymi książętami właściwego przywódcę kraju, zdolnego wskazywać mu wspólne, ponadlokalne cele. Takim celem, dla któ- 228 229 HENRYK BRODATY rego należało pozyskać skłóconych Piastów, miała być misja pruska, która mogła okryć chwałą Kościół polski i rozszerzyć jego granice. To rozszerzenie granic Piastowie widzieli, oczywiście, we własnych kategoriach; popierając akcję Kościoła w Prusach, liczyli na konkretne zdobycze terytorialne. W maju 1212 roku na synodzie w Mąkolnie po raz pierwszy obradowano na temat misji pruskiej w ogólnopolskim gronie: z książąt pojawili się tam Leszek Biały, Konrad mazowiecki i Mściwój, książę gdański13. Powodem, który tę naradę przyspieszył, było również niebezpieczeństwo duńskie: w roku 1210 król Waldemar II, nie licząc się z polską misją, podjął krwawą krucjatę na Prusy, zmuszając po drodze Mściwoja do złożenia hołdu lennego. Również sobór laterański został wykorzystany przez Kietlicza do rozpropagowania sukcesów misji pruskiej. Pojawił się tam oprócz arcybiskupa opat Chrystian, prowadząc ze sobą dwóch ochrzczonych pruskich przywódców - widome świadectwo rezultatów akcji. W początku 1216 roku Chrystian został wyświęcony na biskupa Prus. Jednocześnie wspomniani dwaj przywódcy, Surwa-buno i Warpuda, nadali biskupowi ziemię lubawską i łężańską14. Darowizna ta, tworząca zaczątek terytorium biskupiego, przyczyniła się do powstania komplikacji. Biskup Chrystian, zapatrzony we wzór biskupa ryskiego Alberta, zaczął marzyć o stworzeniu własnego państwa pod zwierzchnictwem Stolicy Apostolskiej; ale sąsiedni książęta polscy jęli rościć sobie pretensje do tych ziem, w opanowaniu których biskupowi pomagali, a nawet narzucać ciężary ich ludności15. Wśród Prusów rozwinął się konflikt między neofitami chrześcijańskimi a zwolennikami wierności wobec religii, dostrzegających w chrześcijaństwie groźbę obcego panowania. Przyspieszający akcję chrzczenia pogan duchowni, stosujący przymus, napotkali opór. Wzrastające trudności chrystianizacji i rozpoczynające się napady pogańskich Prusów, najpierw na tereny pozyskane dla chrześcijaństwa, a następnie na sąsiednie ziemie polskie, spowodowały podjęcie przez Kietlicza i Chrystiana projektu krucjaty na Prusy. Papież wyraził na to zgodę, zwalniając nawet Konrada mazowieckiego i Mściwoja gdańskiego od obowiązku udziału w wyprawie do Ziemi Świętej; zabraniał jednak wkraczania polskich krzyżowców na tereny Prus chrześcijańskich bez zezwolenia Chrystiana16, oba- 230 Rola Henryka Brodatego w ekspansji polskiej... wiając się, że ich przemarsz nie pogłębi wśród neofitów miłości do nowej religii. W tym właśnie czasie sprawa pruska wzbudziła zainteresowanie Henryka Brodatego. Ciągnęła go do niej gorliwość chrześcijańska, której praktyczny zmysł śląskiego księcia nie pozwolił skierować się na bezdroża Lewantu, skłaniając go do połączenia walki o wiarę z korzyściami politycznymi. Z tego względu akcja pruska Henryka jest szczególnie interesująca: książę śląski po raz pierwszy nie występuje tam z doraźnym celem własnej korzyści czy rozszerzenia granic własnej dzielnicy. W chrystianizacji i politycznym podporządkowaniu Prus widział cel ogólnopolski, zdolny połączyć w jednym obozie skłóconych książąt piastowskich; tu był zgodny z Kietliczem, choć cel ostateczny akcji rysował mu się niewątpliwie inaczej. Nie brakło chyba tu i osobistej nuty: Henryk osiągnął w tym czasie już duży autorytet jako najgospodarniejszy i najbogatszy z Piastów. Gdyby mu się udało odegrać kierowniczą rolę w ekspansji na Prusy, mógł się stać również głównym autorytetem politycznym. Tym wszystkim kierował się zapewne, wysyłając w roku 1218 do Prus swych rycerzy pod wodzą pogodzonego niedawno ze sobą biskupa wrocławskiego Wawrzyńca i swego szwagra Dypolda17. Jak wiadomo, wojna domowa w Wielkopolsce spowodowała załamanie się planów krucjaty pruskiej. Jak sądzi Józef Umiński, Prusowie już w 1218 lub 1219 roku opanowali terytoria biskupie i Chrystian musiał szukać schronienia w Polsce18. Pograniczne księstwa polskie, podejmujące próby ekspansji na teren Prus, same stały się obecnie obiektem najazdów: dotyczyło to zwłaszcza Mazowsza i Kujaw z ziemią chełmińską. Opinia publiczna w ówczesnej Polsce wiązała ten zwrot z katastrofą wojewody mazowieckiego Krystyna (z rodu Gozdawów?), uduszonego na rozkaz księcia Konrada. Zręczna polityka wojewody wobec różnych plemion pruskich i jego zwycięstwa orężne zabezpieczały dotychczas północne granice dzielnicy Konrada; obecnie sytuacja miała się zmienić radykalnie. W roku 1220 pierwszy wielki najazd Prusów spustoszył Mazowsze - Konrad poniósł klęskę; inna grupa zniszczyła ziemię chełmińską z jej ośrodkiem19. Pożoga i rozlew krwi uczyniły pogranicze polsko-pruskie obszarem nieprzenikalnym dla nowych idei. Plany pokojowej penetracji chrześcijaństwa zostały zaprzepaszczone, pozostała idea szerzenia go mieczem, łatwiejsza do 231 l HENRYK BRODATY przyjęcia dla umysłowości doby krucjat, a pociągająca ze względu na równoczesne sukcesy w podboju Inflant przez duńskie i niemieckie rycerstwo. Tymczasem zachwiało się stanowisko przywódcy całej ogólnopolskiej kampanii związanej z misją pruską - Henryka Kietlicza