Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Twórcy programu paryskiego określili się jako zwolennicy niepodległej republiki socjalistycznej. Utworzony w 1892 r. Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich był ośrodkiem polityczno-organizacyjnym partii, którą uczestnicy zjazdu paryskiego postanowili utworzyć w kraju. „Szkic programu PPS" pozostawił problem więzi organizacyjnych z ruchem rosyjskim „do rozpatrzenia partii". Kierownictwo PPS jednak ani wówczas, ani też w latach następnych nie nawiązało konstruktywnej współpracy10. Oficjalną wykładnią stanowiska kierownictwa PPS był zamieszczony w „Przedświcie" artykuł Stosunek do rewolucjonistów rosyjskich. Wysunięto wobec nich wiele zarzutów: nieznajomość „rzeczywistego stanu kwestii polskiej oraz milczącą zgodą" na politykę rusyfikacji. Jednocześnie ustalono warunki, na jakich PPS gotowa była wejść w porozumienie z rewolucyjnymi grupami rosyjskimi: a) poparcie przez te grupy politycznych żądań PPS; b) „wszelką swą działalność na terenie przez PPS objętym poddadzą jej kontroli"11. W artykule Rosja, opublikowanym w jednodniówce „Robotnik", członek kierownictwa PPS Józef Piłsudski twierdził, że państwo rosyjskie jest tworem wielonarodowym, zespolonym jedynie przez carski aparat przemocy12. Źródłem pokory ludu rosyjskiego była, zdaniem Piłsudskiego, historia Rosji, a zwłaszcza długotrwała niewola tatarska, która wyryła piętno na charakterze ludności. Niewola ta „wszczepiła ten duch niewolniczy, tę pokorę władzy, to zgadzanie się z losem, jakie cechują lud rosyjski"13. Z tej przesłanki wyprowadzano wniosek, że brak świadomości i zacofanie, będące skutkiem współczesnego systemu ekonomicznego Rosji, nie tylko uniemożliwiają wrogie względem caratu wystąpienia chłopów, lecz stwarzają z nich „opokę", na której carat jest zbudowany14. Kierownictwo PPS uzasadniało wyższość ruchu socjalistycznego w Królestwie Polskim dla uzasadnienia jego przewodniej roli w Europie Wschodniej. W jednej z odezw PPS czytamy: Jak sto lat temu polscy reformatorzy patriotyczni stanowili najbardziej na Wschód wysunięty posterunek ówczesnej myśli postępowej, tak i my dziś stajemy jak wschodnie skrzydło 10 Złożyły się na to także inne przyczyny, np. trudności, jakie ruch rosyjski przeżywał w latach dziewięćdziesiątych. Niemniej nawet po 1903 r. kierownictwo PPS nie nawiązało współpracy z marksistowskimi organizacjami rewolucyjnymi w Rosji. Ścisłe kontakty lub współpraca łączyły natomiast PPS z organizacjami nieproletariackimi, począwszy od liberalno-burżuazyjnej grupy Narodnoje Prawo w 1894 r. poprzez Partię Socjalistów-Rewolucjonistów (eserowców) aż po liberalne Oswobożdienije. Zob. W. M. Czernow, Pieried buriej, New York 1953, s. 295, 296. 11 Zob. Stosunek do rewolucjonistów rosyjskich, „Przedświt", sierpień 1893, nr 8, s. 2. 12 Zob. J. Piłsudski, Rosja, „Robotnik", jednodniówka, Londyn 1895. Także [w]: Pisma zbiorowe, 1.1, Warszawa 1937, s. 82. 13 Tamże, s. 83. 14 Tamże, s. 84. 212 WOJNY I SOJUSZE wielkiej armii socjalistycznej. Jak sto lat temu rewolucja w Polsce obroniła rewolucję na Zachodzie, tak i dziś socjaliści polscy gotowi są rzucić się do walki w obronie zagrożonej przez carat demokracji europejskiej15. Stanowiąc placówkę najdalej wysuniętą na wschód, niepodległościowy odłam polskich socjalistów miał szansę przekształcenia się w naturalny punkt oparcia dla wszystkich podobnych ruchów wyzwoleńczych na kresach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Następstwem takiego stanowiska było wysunięcie dezyderatu, iż na terenach objętych działalnością PPS będą znajdować się również Ukraina i Litwa. Konsekwencją tego stanowiska było zastrzeżenie, iż działalność organizacji rosyjskich może być prowadzona na Kresach Wschodnich wyłącznie za wiedzą i zgodą PPS. Jeden z ówczesnych przywódców tej partii - Józef Piłsudski - pisał: W ogólnych stosunkach międzynarodowych w Rosji, którym jak zdaje się, większą, niż wy wszyscy nadaję wagę, trzymam się zasady, że centrum polityki wewnętrznej w Rosji stanowczo przerzucić trzeba by z Newy nad Wisłę, i najwyraźniej to przeniesienie uwidocznić dla całego świata. Musimy być gospodarzami nie tylko u siebie w domu, lecz w całym państwie cara. Słowem, „polska intryga" musi oplatać całego kolosa16. Uchwała III Zjazdu PPS w zaborze rosyjskim (lipiec 1895) stwierdzała, że narody ujarzmione stanowią siłę, „która przy odpowiednich warunkach decydować będzie o losach caratu". Wobec tego „najpewniejszym środkiem" obalenia caratu będzie „oddzielenie od dzisiejszego państwa rosyjskiego ujarzmionych przez carat narodowości". Wniosek końcowy: PPS w stosunkach z grupami opozycyjnymi innych narodowości powinna starać się o rozbudowanie w nich dążeń separatystycznych oraz wykazywać stale konieczność obalenia caratu na drodze współdziałania podbitych przezeń narodowości17. Redakcja „Przedświtu" za obowiązek socjalistów polskich uważała „szerzenie wśród narodowości przez Rosję ujarzmionych (i to niekoniecznie tylko wśród socjalistów) idei separatyzmu"18. W zainteresowaniu polityką wschodnią decydującą rolę odegrały koncepcje wynikające z oceny perspektyw rozwiązania kwestii polskiej. Plan sfederowania Królestwa Polskiego z Litwą, Białorusią i Ukrainą wypływał z postulatu oderwania ziem zaboru rosyjskiego od Rosji. 15 Zob. Odezwa PPS, Warszawa, maj 1893, „Przedświt", czerwiec 1893, nr 6, s. 2. l6List J. Piłsudskiego do Centralizacji ZZSPz 7 września 1895 r., „Niepodległość", t. XIII, Warszawa 1934, s. 304, list nr 23. 17 Uchwały III Zjazdu PPS w zaborze rosyjskim, „Robotnik", 15 sierpnia 1895, nr 9, 23. Zob. Odpowiedź na artykuł tow: Weto, „Przedświt", czerwiec 1899, nr 6, s. 8. 18 Zob. Odpowiedź na artykuł tow: Weto, s. 8. U SOJUSZE Ugrupowania polityczne w obliczu polsko-ukraińskiego antagonizmu 213 cję na Za-ej przez dłam pol-wszyst-aspolitej. ych dzia-> stanowi-zona na iprzywód- kszą, niz r Rosji sta- cznić dla i oaństwie narody e o lo- .odziele- ". Wnio- {scoroz-i caratu tc wśród v) idei >' kon-owania iziem Koncepcje utworzenia przyszłego państwa związane były z głoszonym przez kierownictwo PPS poglądem, że w momencie nowych porażek militarnych caratu lub wybuchu rewolucji w Rosji nastąpi oderwanie się narodów uciskanych. W przewidywanym procesie rozpadu państwa rosyjskiego i secesji narodów, zamieszkujących tereny kresowe, stawiano wyjątkowo odpowiedzialne zadanie przed Polakami, którzy mieli długoletnie tradycje własnej państwowości. Uważano, że do odegrania czołowej roli predestynują Polskę również tak istotne czynniki, jak zaawansowanie rozwoju ekonomicznego w porównaniu z Ukrainą, Litwą i Białorusią. Ważną rolę spełnia oddziaływanie kultury polskiej na obszarach wschodnich i północno-wschodnich