Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Rozpatrywane bywa ponadto w kontekście prawa efektu, które głosi, że w zachowaniu osobnika utrwala się to, po czym następuje stan zadowolenia. W przytoczonych eksperymentach pokonywanie przez szczura odcinków drogi w czasie wstępnej eksploracji labiryntu nie było połączone z żadnymi . wzmocnieniami, a mimo to następowało uczenie się labiryntu (w postaci utajonej). W świetle stwierdzeń dotyczących uczenia się utajonego prawo efektu traktowane jest z większą ostrożnością i wydaje się mniej ogólne, niż przypuszczano początkowo2. 6.2. Uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie n bodźców i reakcji (SR) a uczenie sie poznawcze (SS) Rozróżnienie uczenia się poznawczego i uczenia się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji wiąże się z bardziej ogólnymi koncepcjami, dotyczącymi istoty zjawisk interesujących psychologa, przedmiotu jego badań i stosowanych metod. Są to z jednej strony mające odległą tradycję koncepcje asocjacjonistyczne, z drugiej zaś - powstałe później koncepcje poznawcze, prezentujące już obecnie wyraźnie zarysowaną drogę ewolucji i rozwijające się coraz intensywniej (Rosińska, Matusewicz, 1984; Tomaszew-ski, 1984; Hankała, 1986}3. 2 Por. rozdz. 15.4. ' Por. t, II, cz. VII. P ,, utrwaiaiJJLl L"li[Łllun nucuij 11.11111 (jupiŁLi (juwiuia.mo i WUUIA,-'Cg -i prowadzące do zaspokajania potrzeb osobnika. Szczur umieszczony 111 biryncie korytarzowym wchodzi początkowo do wielu ślepych uliczek, * niowo jednak, w miarę ćwiczenia, uczy się prawidłowej drogi do S v- nnu, ona bowiem jest wielokrotnie wzmacniana i powtarzana. Wyucze-*\ te; drogi następuje poprzez próby i błędy; inne dojście do pokarmu niż 11 następstwie wypróbowywania kolejnych uliczek nie jest możliwe, jeśli obnik nie zna labiryntu. Podobnie, jeśli kot zamknięty w klatce Thorn-Hike"a przesunie przypadkowo zasuwkę lub pociągnie za sznurek, nauczy się twierać drzwiczki, o ile sytuacja będzie się powtarzała, a na zewnątrz klatki umieszczony zostanie pokarm. klasyczne i wy ni n kowanie inslnirnenljilne Uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji to przede warunkowanie wszystkim warunkowanie klasyczne i warunkowanie instrumentalne. Jest to uczenie się, któremu nie musi towarzyszyć rozumienie ani nawet świadomość powstającego związku czy wytwarzanej reakcji. Kojarzenie może być mechaniczne: bodziec wywołuje odpowiedź w postaci stereotypowej reakcji. Bezpośredniość kojarzenia bodźców i reakcji jest znamiennym rysem tego rodzaju uczenia się. Uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji stało się wcześnie przedmiotem badań naukowych. Wkrótce jednak dostrzeżono ograniczoność tego rodzaju uczenia się. Stało się oczywiste, że nie tłumaczy ono nie tylko złożonych zachowań człowieka, ale także wielu - łatwo obserwowalnych i możliwych do badania eksperymentalnego - zachowań zwierząt. Przeciwstawiane mu uczenie się poznawcze różni się przede wszystkim występowaniem procesów pośredniczących między powstałą sytuacją a za- typu chowaniem podmiotu. Chodzi tu o związki między samymi bodźcami (SS). Jednostka uczy się znaczenia tych bodźców, wiążąc je w określone struktury, gromadzi wiedzę, która może być wykorzystywana w różnych sytuacjach zadaniowych. Nie ma tu stereotypowych reakcji będących bezpośrednimi odpowiedziami na bodźce. Na przykład w przypadku sytuacji problemowej wchodzi w grę jej rozwiązanie; występujące wówczas procesy pośredniczące to P(tm) przede wszystkim procesy myślenia pozwalające zrozumieć sytuację, roz- ""'" wiązać problem. W badaniach właśnie te procesy stają się przedmiotem szczególnego zainteresowania. Uczeniu się przez próby i błędy przeciwstawiono uczenie się przez wgląd, u<=* dla którego charakterystyczne są: całościowa analiza sytuacji i nagłe znalezie- f °Q nie rozwiązania. Do historii przeszły badania Kóhlera, który zwrócił m.in. Prz" uwagę, że szympans, widząc owoc znajdujący się na zewnątrz klatki poza zasięgiem ręki, stara się go przyciągnąć za pomocą kija, a jeśli ten jest za krótki - łączy dwa kije i z pomocą tego narzędzia zdobywa owoc. Podobnie, widząc owoc zawieszony zbyt wysoko, by mógł go dosięgnąć ręką, podstawia skrzynie, stosownie do potrzeby jedną iub więcej, wchodzi na nie i osiąga upragnioną zdobycz. To, co zwierzę robi zarówno w pierwszym, jak 6? -J w syiuacje, ¦¦¦ Zarówno uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji, jak i uczenie się poznawcze nie są kategoriami jednorodnymi, lecz obejmują nader zróżnicowane formy, od zupełnie prostych po złożone. Szczególnie duża różnorodność znamionuje uczenie się poznawcze, ponieważ charakterystyczne dla niego procesy pośredniczące mogą przybierać rozmaite postacie. Tutaj mieści się i uczenie się spostrzeżeniowe, i wstępne warunkowanie sensoryczne, i uczenie się przez rozwiązywanie problemów, i to, co bywa nazywane nabywaniem wiedzy (Hebb, 1973). Jeśli chodzi zaś o uczenie się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców ¦ ' i reakcji, to wyodrębnia się przede wszystkim warunkowanie klasyczne, '¦' warunkowanie instrumentalne oraz uczenie się złożonych reakcji. ii.- 6.3. Warunkowanie klusyczne, warunkowanie instrumentalne oraz uczenie się złożonych reakcji Warunkowanie klasyczne i instrumentalne to dwa podstawowe rodzaje uczenia się przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji. Ogólnie warunkowanie polega na wytwarzaniu nowych połączeń między bodźcami i reakcjami