Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Zawody są wynikiem podziału pracy i pojawiły się wraz z rozwojem gospodarki i powstaniem rynku, na którym praca i umiejętności stały się jednym z towarów. Już w średniowieczu istniały nie tylko zawody, ale i organizacje zawodowe w postaci cechów, które ustalały i formalizowały procedury szkoleniowe i egzaminacyjne uprawniające do wykonywania zawodów. W miarę rozwoju gospodarczego mnożyły się specjalizacje zawodowe i zmieniały sposoby uzyskiwania kwalifikacji zawodowych. We współczesnych społeczeństwach przemysłowych listy zawodów zawierają tysiące pozycji. Klasyfikacje i skale zawodów Jest rzeczą oczywistą, że wobec ogromnej liczby różnorodnych zawodów istniejących współcześnie pojedyncze zawody nie mogą być ani użytecznym narzędziem, ani przedmiotem badań socjologicznych. Aby takimi się stały, muszą zostać połączone w szersze kategorie. Innymi słowy, niezbędna jest ich klasyfikacja. W Polsce pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodów, znana jako Społeczna Klasyfikacja Zawodów (określana skrótem SKZ), została opracowana w 1978 roku (Pohoski, Słomczyński 1978). Jest w niej dwanaście ogólnych kategorii zawodowych, w niektórych badaniach łączonych w jeszcze szersze kategorie (patrz: ramka na następnej stronie). Stworzenie klasyfikacji zawodów miało dla socjologii dodatkowe znaczenie praktyczne, albowiem pozwalało na ujednolicenie kategoryzowania zawodów w różnych badaniach socjologicznych, a tym samym umożliwiało porównywanie wyników tych badań. Zmiany zachodzące po 1989 roku w gospodarce polskiej i na rynku pracy skłoniły niektórych badaczy do modyfikacji SKZ. W latach dzie- Część czwarta. Podziały społeczne Klasyfikację zawodów jeden z jej twórców charakteryzuje w następujący sposób: „Zgrupowano 367 zawodów lub wąskich kategorii zawodowych wydzielonych w tej klasyfikacji przy użyciu następujących kryteriów: rodzaj wykonywanych czynności, podział pracy na fizyczną i umysłową, poziom kwalifikacji wymagany do wykonywania zawodu, funkcja w organizacji pracy (stanowisko), rodzaj zakładu pracy, w jakim wykonywany jest zawód (gospodarka uspołeczniona i nieuspołeczniona), stosunek do środków produkcji (pracownicy najemni, samodzielni i pracujący w rodzinnym warsztacie pracy). Na podstawie tych kryteriów wyodrębniliśmy 12 szerokich kategorii Społeczno-Zawodowych [...]: specjalistów technicznych i nietechnicznych (1); kierowników (2); techników i wyspecjalizowanych pracowników administracyjno-biurowych (3); pozostałych pracowników umysłowych (4); pracowników fizyczno-umysłowych (5); właścicieli zakładów wytwórczych i usługowych (6); majstrów i brygadzistów (7); wykwalifikowanych pracowników fizycznych (8); pólwykwalifikowanych pracowników fizycznych (9); niewykwalifikowanych pracowników fizycznych (10); rolników indywidualnych (11); najemnych pracowników fizycznych w rolnictwie (12)" (Pohoski 1983; Pohoski 1995: 347). więćdziesiątych powstała nowa Polska Sozologiczna Klasyfikacja Zawodów (określana skrótem PSKZ) (Sawiński, Domański 1996). Zmiany w stosunku do SKZ polegały na nieznacznym zredukowaniu liczby jednostek najniższego szczebla oraz uwzględnieniu nowych zawodów, które w latach dziewięćdziesiątych pojawiły się na rynku pracy. Są to zawody związane ze sferą biznesu oraz usług finansowych (bankowością, rynkiem papierów wartościowych) i osobistych (bezpieczeństwem publicznym, rozrywką, wypoczynkiem) (Słomczyński, Domański 1998:133). Nowa skala ma czternaście najogólniejszych kategorii zawodowych. Obecnie polscy socjolodzy korzystają z obu tych skal. Oprócz klasyfikacji zawodów w poszczególnych krajach, istnieje także Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów (określana skrótem ISCO-88), w której jest dziesięć najogólniejszych kategorii (PGSS 1993: 233). Klasyfikaq'e zawodów dostarczają podstawy dla konstruowania skal zawodów. W Polsce opracowano trzy takie skale: 1) skalę wedle złożoności pracy (ogólnej złożoności, złożoności pracy z ludźmi, z przedmiotami i symbolami); 2) skalę wedle kryterium prestiżu; 3) skalę wedle kryterium pozycji społeczno- ekonomicznej (Słomczyński, Kacprowicz 1979). Skale te pozwalają na kontrolę poprawności klasyfikacji zawodów. Jednak ich podstawowe znaczenie polega na tym, że dostarczają narzędzia do poznania hierarchicznego usytuowania w przestrzeni społecznej przedstawicieli poszczególnych kategorii zawodowych, czyli cech ich położenia społecznego. Stwierdzenie zbieżności bądź rozbieżności usytuowania na poszczególnych skalach prowadzi do pytań o społeczne przyczyny i skutki zbieżności i rozbieżności cech położenia społecznego. Również do pytania o to, która z tych sytuacji bardziej przybliża dane społeczeństwo do wzoru społeczeństwa merytokratycznego o łatwych do przekraczania granicach między warstwami. Rozdział XII. Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna 293 W badaniach uwarstwienia społecznego, w których za jego wskaźnik przyjmuje się zróżnicowanie społeczno-zawodowe, wykorzystywane są najczęściej skale prestiżu zawodów. Socjolodzy posługują się zarówno skalami prestiżu skonstruowanymi w poszczególnych krajach, jak i Międzynarodową Standardową Skalą Prestiżu Zawodów, opartą na Międzynarodowej Klasyfikacji Zawodów (Domański 1981: 125). Ta ostatnia skala jest przydatna zwłaszcza w międzynarodowych badaniach porównawczych. Niektórzy badacze są skłonni sądzić, że zróżnicowanie zawodowe określa cały system nierówności w społeczeństwie przemysłowym, a w każdym razie będzie go określać w przyszłości (Domański 1985: 38). Tymczasem wiele badań wskazuje, że istnieje umiarkowana zależność między zawodem a dochodem. Na rozluźnienie związku między zawodem a dochodem wpływają trzy podstawowe czynniki. Pierwszym jest płeć. Kobiety zarabiają średnio 80 procent tego, co w tych samych zawodach zarabiają mężczyźni. Drugim jest sektor gospodarki. Nawet personel administracyjno-biurowy zarabia inaczej w przemyśle, inaczej w administracji państwowej. Trzecim - wielkość zakładu pracy. Zazwyczaj w wielkich zakładach pracy zarabia się więcej niż w małych (Słomczyński, Domański 1998: 135). Te dwa ostatnie czynniki sprawiają, że jedno ze źródeł nierówności społecznych mierzonych wysokością dochodu widzi się w segmentacji rynku pracy (Domański 1987). Prestiż zawodu Na pierwszy rzut oka prestiż wydaje się cechą subiektywną, niemożliwą do zmierzenia