Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Takiemu punktowi równowagi odpowiada eksport Q1 i cena P2. Zawarcie porozumienia kartelowego oznacza zmniejszenie łącznej wielkości podaży wszystkich producentów do takiej wielkości, która umożliwia zrównanie utargu krańcowego (MR) z kosztami krańcowymi. Spełnienie tego warunku (MR = MC) następuje w punkcie przecięcia obu krzywych — B. Punkt ten wyznacza jednocześnie dokładną wielkość łącznego eksportu (Qx) oraz wyższą cenę kartelową (/>,). Z punktu widzenia członków międzynarodowego kartelu istota ich działania sprowadza się zatem do dwóch ważnych elementów: ustalenia poziomu ceny możliwie zbliżonej do poziomu wyznaczonego przez MC = MR oraz zadbania o to, aby łączna podaż danego dobra na rynku światowym nie przekraczała wielkości popytu określonego przez taki poziom ceny. Używając terminologii polityki handlowej, można powiedzieć, że członkowie kartelu międzynarodowego ustalają kwoty eksportowe. Z punktu widzenia interesu globalnego taka polityka prowadzi do strat. Nie pozwala bowiem na koncentrację produkcji u wytwórców mogących produkować najtaniej. 244 Polityka handlowa Rysunek 11.2. Maksymalizacja zysku w kartelu międzynarodowym Eksport Q, Jednakże niebezpieczeństwo powstania takich strat (z perspektywy członków kartelu — osiągnięcie sukcesu) zależy od wielu warunków, które są dość trudne do spełnienia. Dokonując ich krótkiego przeglądu, będziemy się jednocześnie zastanawiać, w jakim stopniu były one spełnione na rynku ropy naftowej w przededniu największych sukcesów OPEC na początku lat siedemdziesiątych. Dwa pierwsze z tych warunków dotyczą popytu na dane dobro i podaży. Przede wszystkim podstawowym warunkiem jest niska elastyczność cenowa popytu. Tylko wówczas wzrost cen spowoduje jedynie niewielki spadek ogólnego popytu na dane dobro. Ten warunek jest zaś spełniony wówczas, gdy dane dobro ma istotne znaczenie dla zaspokojenia potrzeb i nie ma bliskich substytutów. Można powiedzieć, że w odniesieniu do ropy naftowej warunek ten był spełniony w dosyć dużym stopniu. Ropa jest przede wszystkim źródłem energii, która z kolei jest bezwzględnie konieczna we wszelkich rodzajach działalności gospodarczej człowieka. Ropa nie jest jednak jedynym źródłem energii. Może jej bowiem dostarczać węgiel, gaz ziemny, energia jądrowa czy tzw. źródła alternatywne (np. woda, słońce, wiatr, biomasa). Jednak w krótkim i średnim okresie przestawienie wielu odbiorców paliw ciekłych na inne paliwa jest bardzo trudne. Na przykład w kraju rozwijającym się, o rzadkiej sieci kolejowej, nie można transportu samochodowego zużywającego pochodne ropy naftowej zastąpić transportem kolejowym. Do tego niezbędna jest budowa elektrowni opalanych węglem i sieci trakcyjnej, rozbudowa sieci kolejowej i zakup taboru. Międzynarodowa polityka handlowa 245 0 sukcesie kartelu decyduje także mała elastyczność podaży producentów nie należących do kartelu. W innej sytuacji sprzedaż danego dobra przez członków kartelu po cenie wyższej od wolnorynkowej prowadziłaby automatycznie do pojawienia się na rynku światowym większej podaży z innych krajów. Należy stwierdzić, że w przypadku OPEC na początku lat siedemdziesiątych ten warunek był spełniony w wystarczającym stopniu. Na kraje OPEC przypadało wówczas około 80% eksportu ropy, a wśród krajów nie należących do tej organizacji dużym eksporterem był jedynie Związek Radziecki. Radziecka ropa nie stanowiła jednak większego zagrożenia dla polityki OPEC, gdyż, zgodnie z długookresowymi porozumieniami, znaczna część dostaw tego paliwa z ZSRR była kierowana do krajów RWPG nie będących z kolei importerami z OPEC. Nie ulega wątpliwości, że zasadniczą przyczyną małej elastyczności podaży ropy z innych źródeł była niska cena tego paliwa w piętnastoleciu poprzedzającym 1973 r., co nie tworzyło bodźców do poszukiwań i zagospodarowywania nowych złóż. Utrzymujące się przez długi czas niskie ceny ropy wpływały też na odchodzenie od węgla i wolne tempo prac wdrożeniowych w dziedzinie alternatywnych źródeł energii, co było jedną z przyczyn wspomnianego poprzednio braku substytutów ropy naftowej. Następny warunek niezbędny do sukcesu kartelu wiąże się z jego strukturą wewnętrzną. Kartel powinna tworzyć stosunkowo niewielka grupa dostawców o podobnym potencjale produkcyjnym i zbliżonych powodach do ograniczania sprzedaży. Odchylenia od takiego stanu rzeczy zwiększają trudności z ustaleniem wspólnego stanowiska i zmniejszają szansę solidarnego działania, co jest nieodzowne dla podniesienia ceny. Struktura krajów OPEC była dość odległa od tego ideału. Liczba krajów członkowskich była co prawda stosunkowo niewielka, ale poszczególne kraje bardzo wyraźnie różniły się potencjałem wytwórczym i możliwościami eksportowymi. Krajem zdecydowanie wyprzedzającym pozostałe była Arabia Saudyjska. Drugą grupę eksporterów stanowiły Kuwejt, Iran i Irak. Pozostałe kraje członkowskie miały znacznie mniejszy udział w światowym wywozie. Kraje członkowskie OPEC znacznie różniły się gotowością do zmniejszenia eksportu. Dla niektórych krajów, o małej liczbie ludności i dużych możliwościach wywozowych (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Emiraty Arabskie), ograniczenie eksportu czy nawet przejściowe ograniczenie wpływów nie stwarzało trudności. Na tym polu znacznie mniejszą gotowość wykazywały natomiast kraje o dużej liczbie ludności realizujące niejednokrotnie ambitne plany uprzemysłowienia czy zbrojenia (Iran, Indonezja, Nigeria, Irak). O znaczeniu, jakie dla powodzenia kartelu międzynarodowego ma spełnienie wymienionych wyżej warunków świadczy przede wszystkim fakt, że sukcesu nie zdołały powtórzyć organizacje skupiające kraje produkujące inne surowce, np. cukier, kakao, cynę, kawę. W wszystkich tych przypadkach warunki te były spełnione w stopniu bez porównania gorszym niż w OPEC. Powodzenie krajów OPEC było krótkotrwałe. Stało się tak głównie dlatego, że wzrost cen ropy doprowadził do pojawienia się nowych producentów (Norwegia, 246 Polityka handlowa Wielka Brytania, Meksyk). Ta sama przyczyna spowodowała również wzrost podaży alternatywnych źródeł energii, rozwój energetyki jądrowej oraz produkcji ziemnego. 11.2. Integracja ekonomiczna \A^' W krajach europejskich, w tym także i w Polsce, integracja ekonomiczna jest jednym z najczęściej używanych pojęć ekonomicznych. Wynika to przede wszystkim z przyspieszenia procesów integracyjnych w Unii Europejskiej (UE) oraz utworzenia na początku lat dziewięćdziesiątych NAFTA — ugrupowania integracyjnego krajów Ameryki Północnej