Niepewność bywa czasem gorsza niż brak uzbrojonej straży.

Ąródłem prawa może być zwyczaj (prawo zwyczajowe), ustawa (prawo stanowione), jurysprudencja (tzn. zasady prawne ustalone przez działalnoŁć prawników, w szczególnoŁci przez orzecznictwo sądowe), doktryna. W stosunku do prawa stanowionego ważne jest okreŁlenie tego, kto stanowił prawo, jaki organ państwowy był do tego powołany. Największym wkładem Łwiata starożytnego do Łwiatowej kultury prawniczej było dzieło starożytnego Rzymu w dziedzinie prawa prywatnego. Rzymianie stworzyli pierwszy na Łwiecie wyczerpujący, kompletny system prawny, im Łwiat zawdzięcza powstanie nauki prawa. Studium historii źródeł prawa rzymskiego daje niezwykle bogaty obraz tego, w jaki sposób tworzyło się i rozwijało prawo rzymskie na przestrzeni tysiąclecia - od form bardziej prymitywnych do rozwiniętej kodyfikacji cesarza Justyniana. Pozwala zauważyć, w jaki sposób ewolucja prawa dokonywała się równolegle do ewolucji gospodarczej, społecznej i politycznej państwa rzymskiego, rozwijającego się od drobnej civitas do imperium Łwiatowego. Kolejne etapy rozwoju Rzymu znajdowały odbicie w prawie prywatnym. Wzrost gospodarczy i terytorialny państwa wpływał na rozszerzanie się zasięgu osobowego prawa. Rozwój obrotu gospodarczego pociągał za sobą powstawanie nowych, dostosowanych do potrzeb życia urządzeń prawnych, prowadził zatem do rozszerzania się również i rzeczowego zakresu prawa. Stosownie do zmiennego układu sił politycznych i zmian formy państwa ewolucji podlegał również sam sposób tworzenia się prawa. Na miejsce prawa zwyczajowego wkraczało prawo stanowione, tworzone przez ustawy, później także przez działalnoŁć prawników rzymskich. 28. Laicyzacja prawa i jego racjonalizacja. Prawo rzymskie, podobnie jak prawo wielu ludów pierwotnych, było początkowo ŁciŁle związane z religią. Normy prawa mieszały się z normami religijnymi, a do kapłanów należała interpretacja prawa. W Rzymie niezwykle wczeŁnie dokonał się proces zeŁwiecczenia prawa, jego laicyzacja. Wystąpiło to już w Ustawie XII Tablic z V w., która Łwiadczy o tym, że Rzy- mianie rychło zaczęli traktować normy prawne jako normy Łwieckie, odrębne od norm religijnych, że nadali prawu charakter racjonalny. Ten właŁnie racjonalizm cechował do końca rzymskich prawników. Z nim też związane były tendencje do usuwania z prawa rzymskiego pierwotnej formalistyki, typowej debla nierozwiniętych prawodawstw. Rozwój prawa szedł więc w kierunku upraszczania czynnoŁci prawnych, ku przywiązywaniu większej wagi do treŁci wewnętrznej normy prawnej niż do formy zewnętrznej czynnoŁci prawnej. Za wyraz racjonalistycznych tendencji prawa rzymskiego można uznać też rychłe ograniczenie znaczenia zwyczaju prawnego i prawa zwyczajowego oraz wysunięcie prawa stanowionego jako głównego źródła powstawania prawa. 29. Tendencje do upowszechnienia i jednolitoŁci prawa (ius gentium a ius civile). Prawu rzymskiemu podlegali początkowo jedynie obywatele rzymscy (cives), członkowie dawnej rzymskiej civitas. Stąd prawo prywatne rzymskie przyjęło nazwę prawa cywilnego (ius civile). Prawu cywilnemu nie podlegali więc cudzoziemcy, peregryni zamieszkali na terenie państwa. W miarę terytorialnego rozszerzania się państwa i przyznawania obywatelstwa rzymskiego dalszym kręgom mieszkańców, uważanych dotąd za cudzoziemców (15), rozszerzał się również zakres osobowy stosowania prawa cywilnego. Gdy cesarstwo wkroczyło na drogę budowy państwa uniwersalnego, ewolucja prawa również szła ku uniwersalizmowi, ku nadaniu mu charakteru prawa powszechnego. Wyrazem tych tendencji było powstanie nowego systemu prawa okreŁlanego mianem ius gentium (prawo ludów). W starożytnoŁci prawo obowiązywało nie terytorialnie, lecz osobowo. Każda mianowicie osoba, bez względu ,na to, gdzie przebywała, podlegała swojemu własnemu prawu. Umowę cudzoziemca z Rzymianinem sądy traktowały dla każdej ze. stron według innego, ich własnego prawa. Trzeba więc było wynaleźć jakiŁ nowy system prawny, który byłby właŁciwy dla stron podlegających odmiennym prawom. Taki system został stworzony głównie przez działalnoŁć sądowniczą pretorów dla peregrynów. Pretor dla peregrynów przez wydawanie edyktów dotyczących spraw między cudzoziemcami a Rzymianami mógł wykraczać pala ramy obowiązującego ius civile i tworzyć nowe normy prawne (12). Na tej zasadzie powstał drugi obok ius civile system prawny, zwany ius gentium, system dostosowany do obrotu z cudzoziemcami (33)